Pewien przedsiębiorczy wydawca w XIX wieku wydłużył zdanie do postaci:
EX ORIENTE LUX
ET LUDUS SCACCORUM
czyli: "Ze wschodu przychodzi światło i gra szachowa" a następnie umieścił je na okładce swego miesięcznika szachowego.
Czy był to tylko chytry zabieg marketingowy?
Nie.
Większość historyków przychyla się bowiem do opinii, że najwcześniejsze formy gry szachowej pojawiły się w Indiach.
Miało to miejsce najpóźniej w 6 wieku naszej ery.
Jednak znacznie wcześniej, nawet o kilka stuleci, istniały tam gry do szachów w pewnej mierze zbliżone. Zabytki literatury staroindyjskiej nie dostarczają prawie żadnych szczegółów technicznych. Pewne są tylko nieliczne ściśle określone terminy. Należą do nich:
daszapada (sanskr. dasia - dziesięć, pada - miejsce, pole) - plansza składająca się z 10 kolumn i 10 rzędów;
asztapada (aszta - osiem) - plansza składająca się z 8 kolumn i 8 rzędów, czyli 64 pola.
Jest niemal pewne, że gra na asztapadzie, która często była wykonana z tkaniny i której pola nie były naprzemiennie dwubarwne, wiązała się z rzucaniem kości (kostek), na których zaznaczone były liczby.
Z wielkich epopei indyjskich znane jest pojęcie:
czaturangam balam
czyli "czteroczłonowa armia". Armia indyjska, np. również ta, której przyszło się zmierzyć z wojskami Aleksandra Macedońskiego, składała się z czterech formacji:
piechota;
wozy bojowe czyli rydwany;
konnica;
słonie bojowe,
zaś na czele armii stał radża czyli król.
I oto (najpóźniej) w VI wieku asztapada zaczyna służyć do zupełnie nowej gry, która zwie się czaturanga czyli "czteroczłonowa", "składająca się z czterech elementów".
Jaka zasada gry jest wymagana, by nie losową grę uznać za prototyp szachów? Tą zasadą jest, że rezultat rozgrywki (dziś powiedzielibyśmy - los partii) zależy od losu jednej bierki - króla dowodzącego armią. Utrata króla powoduje natychmiastową przegraną.
Gwoli ścisłości trzeba dodać, że do wygranej prowadziło również pozbawienie nieprzyjacielskiego króla całej jego armii lub stworzenie sytuacji patowej. Te zasady w ciągu następnych stuleci uległy ewolucji.
Gra miała naśladować wojnę, ćwiczenie czaturangi miało pomóc dowódcom wojskowym w prowadzeniu prawdziwych kampanii wojennych.
Warto w tym miejscu wspomnieć o ciekawej hipotezie, zaproponowanej przez brytyjskich badaczy Hirama Coxa i Duncana Forbesa pod koniec XIX wieku. Twierdzili oni, że w swej najstarszej postaci czaturanga była grą czteroosobową:
(ilustracja 4)
a następnie w wyniku ewolucji nastąpiło przemieszczenie bierek do znanego dziś układu:(ilustracja 5)
Problem "dwuwładzy" rozwiązano w obu armiach w ten sposób, że jeden z królów stał się Ministrem; utrata tej bierki nie kończyła rozgrywki.Ruchy bierek w czaturandze były następujące:
Król, Rydwan (Wieża) i Jeździec - jak dziś;
Pion - jak dziś, ale bez podwójnego ruchu z pozycji wyjściowej;
Minister - jedno pole po skosie;
Słoń - przeskakuje o dwa pola po skosie (istniały inne warianty).
Oto, jak mogła wyglądać indyjska figura króla wykonana z kości słoniowej (nie zachował się żaden komplet; tu wyrób z VIII-IX w. według wzorów indyjskich):
(ilustracja 6)
Na początku VII stulecia czaturanga znana jest w Persji pod nazwą:czatrang
Do terminologii wchodzi nowa nazwa najważniejszej bierki - szach i związane z nazwą tą określenie szach - mat ("król zabity").Z Persji gra rozprzestrzenia się do Azji Środkowej (gdzie dziś znajdują się państwa Uzbekistan, Kirgistan, Tadzykistan i Turkmenistan), a zdaniem niektórych badaczy - poprzez Kaszmir na wschód do Chin. Rzecz jasna chińscy uczeni kwitują te teorie wzruszeniem ramion, są bowiem pewni, że to nie w Indiach, lecz właśnie w Chinach i to znacznie wcześniej niż w VI wieku urodziły się szachy...
Znane są dwa ważne perskie źródła pisane, z których dowiadujemy się o istnieniu gry czatrang.
1/ "Czatrang - namag" (VI - IX w.) opisuje wizytę posłów indyjskich na dworze perskiego władcy Chosrausa I (żył w latach 531 - 579); podane są nazwy bierek;
2/ "Szach - name" ("Księga królów") - epos poety Firdausi (ok. 940 - ok. 1020); powtórzona jest historia króla Chosrausa I, a ponadto podane zostaje położenie bierek.
Najstarsza zachowana kopia "Księgi królów" pochodzi z XIII wieku. Oto jedna z kunsztownych ilustracji; zwraca uwagę jednobarwna plansza do gry.
W VII wieku (lata 632 - 651) Arabowie podbijają Persję. Gra przenosi się do świata arabskiego pod nazwą:
szatrandż
(ilustracja 7)
Arabowie wzbogacają grę o dwa nowe pojęcia: 1/ Tabija - pozycja, zwykle symetryczna, w której obie strony mają wykonane po kilkanaście posunięć.(ilustracja 8)
Od niej rozpoczyna się rzeczywista partia, szybciej dochodzi do starcia figur i rozstrzygnięcia walki. 2/ Mansuba - pozycja z niewielką ilością bierek, często ułożona sztucznie przez autora, nie zaś wzięta z partii.(ilustracja 9)
Za pomocą oryginalnych manewrów, często z pomocą ofiary, jedna ze stron matuje króla. W ten sposób szatrandż dał początek kompozycji szachowej.Widok arabskich bierek był całkowicie inny niż indyjskich:
(ilustracja 10)
Sanskryt | perski | arabski |
---|---|---|
czaturanga | czatrang | szatrandż |
radża (król) | szach | malik |
mantri (minister) | wazir (wizir) | wazir (firz) |
ratha (rydwan/wieża) | rokh | qualaah/rukh |
gajah (słoń/goniec) | pil | al.-fil |
aszwa (jeździec) | asp | fars/hisan |
padati (piechur) | piadeh | baidaq |
Waregowie (czyli wikingowie) z Konstantynopola przywieźli szatrandż na Ruś i tam uprawiano grę ponoć już w IX wieku.
Z Hiszpanii gra przenosi się do Francji, a po najeździe Wilhelma Zdobywcy trafia na Wyspy Brytyjskie.
Następuje ewolucja kształtów bierek; początkowo kopiowane są wzory arabskie...
(ilustracja 11)
... lecz w pewnym momencie pojawiają się formy antropomorficzne, jak w przepięknych szachach z wyspy Lewis:(ilustracja 12)
(ilustracja 13)
aż wreszcie bogactwo formy przypomina bierki indyjskie z VIII wieku:(ilustracja 14)
tutaj szachy z południowych WłochUżywana w Afryce północnej nazwa gry szateredż przetrwała w językach używanych na Półwyspie Iberyjskim:
--> acedrez, ajedrez | (Hiszpania) |
--> xadrez | (Portugalia) |
ale inne narody nie poszły tym śladem:
--> escacs | (Katalonia) |
--> échecs | (Francja) |
--> Schach | (Niemcy) |
--> skak | (Dania) |
--> schaken | (Niderlandy) |
--> scacchi | (Italia) |
--> chess | (Anglia) |
--> şah, šach | (Rumunia, Czechy) |
--> szachy | (Polska) |
Perski termin oznaczający władcę - króla oraz najważniejszą bierkę w grze czatrang został przyjęty prawie w całej Europie jako nazwa całej gry.
Szachy stają się elementem kultury dworskiej, rycerskiej. W szachy gra duchowieństwo, niekiedy na stawki pieniężne, a tak zapamiętale, że potrzebne są płynące od najwyższych hierarchów zakazy.
Arabski "firz" (czyli wezyr) w średniowiecznych rycerskich czasach staje się najpierw Dziewicą (Viérge), a następnie Królową. Gra w szachy, obok ujeżdżania koni, sokolnictwa, pływania, strzelania z łuku, gimnastyki i układania wierszy, jest jednym z siedmiu niezbędnych przymiotów (probitates) każdego prawdziwego rycerza. Powstaje literatura szachowa; najpierw pojedyncze utwory poetyckie, np.
- wiersz "Versus de Scachis", napisany po łacinie w północnych Włoszech w latach 900 - 950;
- wiersz o szachach pisze po hebrajsku żydowsko-hiszpański poeta Abraham ibn Ezra (1089 - 1164).
W XIII wieku za panowania hiszpańskiego króla Alfonsa X zostaje spisane "Libro de los Juegos", opisujące zasady gry w szachy, tryktrak i kości. Szachy towarzyszą synom z rodów królewskich w najrozmaitszych okolicznościach. Po przegraniu partii z księciem francuskim młody Wilhelm Zdobywca ukarał rywala rozbijając mu szachownicę na głowie. Książe Konrad Szwabski (1267) i elektor saski Jan Fryderyk (1547) przy grze w szachy usłyszeli wyrok śmierci.
(ilustracja 15)
Do dziś, gdy szachiści czują się niedowartościowani, lub gdy udają się do możnych tego świata z prośba o sponsoring, to mówią, że są reprezentantami "gry królewskiej" ("The royal game of chess").(ilustracja 16)
Jak widać, również w głębokim średniowieczu nie brakowało niewiast potrafiących dobrze w szachy. Skoro wymieniliśmy nazwę naszego kraju, jest właściwy moment do zadania pytania, jak i kiedy szachy trafiły do Polski? Źródła pisane nie pozwalają udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Można jednak odwołać się do osiągnięć archeologii i wymienić najstarsze znaleziska:Szczecin - 6 pojedynczych bierek - XI w.
Gdańsk - 5 pojedynczych bierek - XI-XII w.
Kołobrzeg
Wolin
Santok, Międzyrzecz
Kruszwica, Inowrocław
Wrocław - 9 pojedynczych bierek - XI-XII w.
Kraków - wieża z kości słoniowej, XII wiek, przedstawiająca uzbrojonego wojownika; figurkę ze zbiorów PAU ukradli Niemcy podczas II wojny.
Na tle tych skromnych ilościowo znalezisk jak klejnot błyszczą Szachy Sandomierskie, datowane na I połowę XII wieku. Odkryte przez ekipę kierowana przez małżeństwo Gąssowskich w 1962 roku. Wykonane z jeleniego rogu, zachowały się niemal w komplecie (brakuje 3 pionów)
(ilustracja 17)
(ilustracja 17A)
Uwzględniając powyższe można przyjąć, że szachy na tereny dzisiejszej Polski trafiły z wielu źródeł:drogą morską od północy (Wikingowie);
od południa dzięki kupcom wędrującym przez Bramę Morawską; śladem tego terminologia niemiecka terminologia zapożyczona przez język czeski;
ze wschodu dzięki kupcom wędrującym z Rusi do Europy Środkowej;
dzięki udziałowi rycerstwa Henryka Sandomierskiego w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej w 1153 roku;
dzięki "importowi" zakonników z zachodu, również Zakonu Krzyżackiego w 1225 r. przez Konrada Mazowieckiego.
Wracamy do historii szachów w Polsce.
Wiele rodów rycerskich posługiwało się herbami z motywami szachowymi.
(ilustracja 18)
Maurycy Dzieduszycki w opracowaniu "Szachy w Polszcze" z 1856 roku wylicza jedenaście takich herbów. Najsławniejszym z nich był herb "Wczele", którym pieczętował się imć pan Zagłoba z "Trylogii".(ilustracja 19)
Na tarczy szachownica w żółte i białe pola, w klejnocie ciemnoskóra niewiasta z obwiązaną głową trzymająca w rękach takąż szachownicę.Zajmująca jest legenda związana z powstaniem tego herbu. Oto rycerz Hułub trafił na dwór króla Maurów, którego córka słynęła jako niepokonana szachistka. Wyzwała ona Hołuba na pojedynek, a wygrywający miał prawo uderzyć pokonanego szachownicA w głowę. Hołub wygrał, ale warunek pojedynku wypełnił z iście rycerską delikatnością. Król Maurów, ujęty Hołuba biegłością w grze, obdarzył go nie tylko drogocenną szachownicą, ale i własną córką. Ta usadowiła się w rycerza herbie, zwanym od tej pory "Wczele" ("w czoło"). Herb miał pojawić się w Polsce za czasów Bolesława Krzywoustego, ale żelaznych dowodów na to nie ma.
Herb "szachowy" miało województwo kaliskie i miasto Wieruszów.
Pierwsze relacje pisane o szachach w Polsce pochodzą z wieku XIV (wzmianka w ustawie sejmu w Wiślicy z 1347 roku) i XV (statut Łaskiego, kroniki Janka z Czarnkowa). W XII wieku komplet bierek szachowych zwykle przedstawiał: króla, królową, biskupów, rycerzy i pieszych żołnierzy. Gra w szachy stała się punktem wyjścia do rozważań filozoficznych na temat moralności, postępowania w życiu codziennym i w polityce. Najsławniejszym moralitetem szachowym było dzieło Jakuba Cessolisa (1250 - 1320) nazywane w skrócie "De ludo scachorum".
(ilustracja 20)
Dzięki utworom tego typu w języku potocznym zagościły metafory, przysłowia i porównania związane z szachami.(ilustracja 21)
Na średniowiecznym drzeworycie anioł odmierza królowi ziemski czas; czas skończył się, śmierć dała królowi mata.Niezwykle wczesny przykład zastosowania pomiaru czasu w partii szachów.
W drugiej połowie XV wieku w Hiszpanii rodzi się reforma zasad gry. Usankcjonowana zostaje roszada. Pion zyskuje prawo wykonania podwójnego ruchu, pojawia się bicie w przelocie.
Goniec i królowa (hetman) stają się figurami dalekiego zasięgu. Znikają ograniczenia arabskiego szatrandżu, rodzą się szachy dynamiczne, partie można wygrać w kilka lub kilkanaście posunięć. W Hiszpanii i Włoszech powstają liczne dzieła (traktaty) poświęcone grze. Najsławniejsi autorzy to Damiano, Vincent, Lucena, później Greco zwany Kalabryjczykiem.
Poważny wpływ na popularyzację szachów w Polsce miało przybycie do naszego kraju księżniczki bony Sforzy wraz z licznym gronem dworaków. Szlachetna rozrywka umysłowa zostaje unieśmiertelniona w poemacie Jana Kochanowskiego.
(ilustracja 22)
Utwór powstał przed rokiem 1566. Tu okładka pierwszego wydania - drukarnia Wierzbięty w Krakowie. Już bardzo pobieżna analiza tekstu dowodzi, że Kochanowski był wytrawnym znawca szachów. Mało znany obraz Jana Matejki "Rzeczpospolita Babińska" z 1880 roku pokazuje mistrza Jana grającego w szachy z Marcinem Bielskim.(ilustracja 23 i 24)
Okładka "Szachów" trafiła na jeden z bardzo nielicznych polskich znaczków pocztowych z motywem szachowym.(ilustracja 25)
Jakie dzieło sztuki z motywem szachowym, prezentowane w polskich muzeach, należy uznać za najciekawsze i najcenniejsze? Niewątpliwie jest to obraz włoskiej malarki Sofonisby Anguiscioli z 1555 r.(ilustracja 26)
Od I połowy XIX wieku znajduje się on w kolekcji Raczyńskich i dziś stanowi własność Muzeum Narodowego w Poznaniu.Kopia tego obrazu znalazła się na obwolucie książki Jerzego Giżyckiego "Z szachami przez wieki i kraje" wydanej po raz pierwszy pół wieku temu.
Pamięci zmarłego w ubiegłym roku autora chciałbym poświęcić ten bardzo skrótowy zarys historii szachów.
© Tomasz Lissowski
PS. O herbie Zabawa czytaj: http://szachowavistula.pl/vistula/herbzabawa.htm