Felietony 2019

Władimir I. Neisztadt (Barnauł, Rosja)
Владимир Нейштадт

NIEZWYCIĘŻONY

Gdzieś w połowie lat siedemdziesiątych, wkrótce po tym, gdy objąłem obowiązki redaktora rubryki szachowej „Klub Czterech Skoczków” w gazecie „Ałtajska Prawda” (którą to działalność prowadzę po dziś dzień), otrzymałem list od znanego w Kraju Ałtajskim entuzjasty szachowego Michaiła Szyszkina z Rejonu Błagowieszczeńskiego. Mój korespondent „poraził” mnie wiadomością, że niedaleko Barnaułu, w mieście Nowoałtijsk zamieszkuje niejaki Iwan Czetyrkin, który w młodości grał w szachy z Jefimem Bogolubowem i Akibą Rubinsteinem. Czy mieszkaniec małego ałtajskiego miasteczka mógł być partnerem takich gigantów, bohaterów wielkich turniejów pierwszej ćwierci XX wieku? Przecież to niemożliwe!

Bez dnia przerwy

W pierwszej chwili pomyślałem, że mój stary dobry znajomy po prostu chce mnie nabrać, ale ... w swoim liście Szyszkin podał adres owego Czetyrkina. Natychmiast skreśliłem kilka pytań i wysłałem list polecony (dla większego bezpieczeństwa) na wskazany adres w Nowoałtijsku.

Po kilku dniach otrzymałem od Czetyrkina wiadomość z krótkimi odpowiedziami na moje pytania. Jego pismo było bardzo czytelne, litera w literę, a przecież – sądząc z jego listu – urodził się w odległym 1891 roku! Iwan Dmitrijewicz pisał o sobie tak: pochodzący z ziemi smoleńskiej, studiował na wydziale historyczno-filologicznym Uniwersytetu Cesarskiego w Warszawie i właśnie w latach studenckich spotykał się przy szachownicy ze sławnymi graczami.

W tzw. Kamienicy Dochodowej Teatrów Rządowych na rogu Wierzbowej i Trębackiej mieściła się siedziba Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej.

Po ukończeniu uniwersytetu został wysłany do Jekaterynosławia (dawna nazwa Dniepropietrowska) i tam został nauczycielem języka rosyjskiego oraz literatury w jednym z gimnazjów. Dodatkowo zajmował się edukacją szachową swoich podopiecznych oraz organizował turnieje w miejscowym klubie szachowym.

W 1915 roku został powołany do armii (trwała właśnie wojna, nazwana później Pierwszą Światową), a w 1923 roku decyzją Ministerstwa Oświecenia Narodowego („Narkompros”) przeniesiono go do Moskwy, gdzie początkowo był nauczycielem w szkole, a następnie starszym pracownikiem naukowym w jednym z instytutów zajmujących się problematyką szkolnictwa. Również wtedy prowadził szkolne kółko szachowe, reprezentował swój instytut w rozgrywkach drużynowych, zdobył pierwszą kategorię szachową. W lutym 1938 roku został aresztowany na podstawie owianego złą sławą politycznego artykułu 58. kodeksu karnego („o odpowiedzialności za działalność kontrrewolucyjną”) i wyszedł na wolność w roku 1947; po kolejnych dziesięciu latach został całkowicie zrehabilitowany.

Po wyjściu z obozu zakochał się w grze korespondencyjnej, której nigdy nie porzucił. Grał w turniejach moskiewskiego Centralnego Klubu Szachowego. „W turniejach korespondencyjnych nie ma wolnych dni” – podkreślił w liście Iwan Dmitrijewicz – „i faktycznie codzienna praca szachowa dodaje mi sił życiowych”. Dziś już niestety nie pamiętam, czy pisał o tym, w jakich okolicznościach i kiedy znalazł się w Kraju Ałtajskim... Nawiasem mówiąc, Michaił Szyszkin w owym czasie grał w tych samych co Czetyrkin wszechzwiązkowych turniejach korespondencyjnych i na tym gruncie obaj bardzo się zaprzyjaźnili. Odwiedziwszy mnie w redakcji „Ałtajskiej Prawdy”, Michaił Aleksiejewicz długo i z podziwem opowiadał o swoim długowiecznym przyjacielu, który w mocno zaawansowanym wieku, nie zważając na swoje ciężkie przeżycia, wciąż był dziarski, energiczny i cieszący się życiem, zachowując niemalejącą siłą szachową. Wręcz odwrotnie, w 1968 roku 77-latek po raz pierwszy zdobył tytuł kandydata na mistrza, a w turniejach korespondencyjnych utrzymywał poziom silnej pierwszej kategorii.

Iwan Czetyrkin w starszym wieku.

Niedługo potem opublikowałem w „Ałtajce” notatkę Szyszkina o Czetyrkinie, z jego fotografią, a jakiś czas później otrzymałem krótki list od Iwana Dmitrijewicza, w którym pisał on, iż jest „bardzo poruszony takim przykładem zainteresowania gazety jego osobą”. W tym samym liście wspomniał, iż chętnie opowie ze szczegółami o swojej życiowej i szachowej odysei, jeśli tylko przyjadę do niego w gości. Niestety niebawem otrzymałem wiadomość od Szyszkina, iż szachowy weteran zmarł w 87 roku życia. I w ten sposób nigdy się nie spotkaliśmy.

Warszawa, ulica Wierzbowa

Kilkanaście miesięcy temu nawiązałem kontakt internetowy z polskim historykiem szachowym Tomaszem Lissowskim i zapytałem go, czy w tabelach turniejów szachowych granych w Warszawie na początku XX wieku pojawiało się nazwisko Czetyrkin.

Dzięki pierwszemu tomowi książki Johna Donaldsona i Nikolaya Mineva „The Life & Games of Akiva Rubinstein” Tomasz bardzo szybko ustalił, że taki zawodnik brał udział w turnieju Warszawskiego Towarzystwa Zwolenników Gry Szachowej w dniach 17 października – 5 listopada 1910 (w książce amerykańskich autorów nazwisko figuruje w tabeli w transkrypcji angielskiej i zniekształconej nieco formie – Chetirsky). Turnieje WTZGSz odbywały się w kamienicy przy ulicy Wierzbowej 8; mój polski kolega dołączył fotografię tej pięknej starej budowli do swego listu elektronicznego.

Następnie Tomasz przeszukał dostępne w internecie skany numerów „Kuriera Warszawskiego” z 1910 roku i znalazł tam wyniki wielu rund tego zapomnianego – mimo doborowej obsady – turnieju; w „Kurierze” widzimy prawidłową pisownię wszystkich nazwisk, widzimy też nazwisko Czetyrkin. Z kolei „Tygodnik Ilustrowany” z 12.XI.1910 r. podał kolejność i dorobek punktowy zawodników w górnej połówce tabeli wraz z zapisami dwóch zachowanych partii z tej imprezy.

A. Flamberg – A. Rubinstein [C84]
Warszawa, 28.10.1910

1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 Sf6 5.0–0 Ge7 6.d4 exd4 7.e5 Se4 8.Sxd4 Sc5 9.Gxc6 dxc6 10.Sc3 0–0 11.Ge3 f6 12.exf6 Wxf6 13.Hh5 Wg6 14.h3 Sd7 15.Wad1 Sf6 16.Hf3 Gd6 17.Wfe1 Hf8 18.Kh1 Gd7 19.Gf4 Sg4 20.Sde2 Sf6 21.Gxd6 cxd6 22.Sf4 Wh6 23.Se6 Gxe6 24.Wxe6 d5 25.Wde1 We8 26.Wxe8 Sxe8

27.Sxd5 Hxf3 27...cxd5?? 28.Hxd5+ Kh8 29.Hd8+-.
28.gxf3 Sd6 29.Sf4 Wh4 30.We6 Wxf4 31.Wxd6 Wxf3 32.Kg2 (1/2) remis

H. Rotlewi – J. Bogolubow [A53]
Mistrzostwa WTZGSz, 29.10.1910

1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 Sbd7 4.e3 e5 5.Gd3 g6 6.Sge2 Gg7 7.0–0 0–0 8.f4 He7 9.f5 Sb6 10.Sg3 Gd7 11.d5 e4 12.Ge2 c6 13.a4 cxd5 14.a5 Sxc4

15.Sxd5 Sxd5 16.Hxd5 Sxb2 Dobre jest mniej ambitne 16...b5.
17.f6 Gxf6

18.Wxf6 Hxf6 19.Sxe4 Hg7 20.Hxd6 Ge6 20...Sa4 21.Sf6+ Kh8 22.Hxd7+-.
21.He7 He5 21...Sc4 22.Sf6+ Kh8 23.Gxc4 Gxc4 24.Gb2+-.
22.Sf6+ Kg7 23.Sg4 Wae8 24.Hxf8+ Kxf8 25.Sxe5 i czarne poddały się.
1–0 .

M.	Nazwisko	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15	16	Pkt.
1.	Rotlewi	x	0	d	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	13,5
2.	Rubinstein	1	x	d	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	1	13,5
3.	Flamberg	d	d	x	1	0	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	13
4.	Bogolubow	0	0	0	x	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	12
5.	Salwe	0	0	1	0	x	0	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	11
6.	Langleben	0	0	0	0	1	x	1	1	1	1	1	1	1	1	1	1	10
7.	Hartmanis	0	1	0	0	0	1	x	1	0	0	1	1	1	1	1	1	9
8.	Dobronrawow	0	0	0	0	0	0	0	x	1	d	1	1	1	1	1	1	7,5
9.	Smoleński	0	0	0	0	0	0	1	0	x	1	d	d	1	1	1	1	7
10.	Feingrütz	0	0	0	0	0	0	1	d	0	x	1	d	0	1	1	1	6
11.	Knapeis	0	0	0	0	0	0	0	0	d	0	x	1	1	d	1	1	5
12.	Konoplew	0	0	0	0	0	0	0	0	d	d	0	x	0	0	1	1	3
13.	Łazowski	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	0	1	x	0	0	d	2,5
14.	Tom	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1	d	x	0	0	2,5
15.	Czetyrkin	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	1	1	x	d	2,5
16.	Czerniawski	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0	d	1	d	x	2

Czetyrkin podzielił miejsca 13-15, zdobywając 2,5 punktu; na dużo więcej raczej nie mógł liczyć, jeśli się pamięta, z kim przyszło mu walczyć: zdobywcy pięciu pierwszych miejsc zaliczali się wówczas do czołowych szachistów Imperium Rosyjskiego, a dwaj z nich, Rubinstein i Bogolubow, w swych najlepszych czasach walczyli o koronę mistrza świata. Przyszły arcymistrz Bogolubow w 1925 r. wygrał pamiętny I Turniej Moskiewski, który w młodym Kraju Sowietów wywołał „gorączkę szachową”.

Tomasz Lissowski przypomniał również, że Rotlewi, który rok wcześniej zdobył drugie miejsce za Aleksandrem Alechinem w Wszechrosyjskim Turnieju Amatorów, powinien rozegrać złożony z dwóch partii mecz o pierwszą nagrodę i tytuł mistrza klubu z Rubinsteinem, ale odmówił udziału w tie-breaku, zadowoliwszy się drugą nagrodą.

W Noryl-łagu, jednym z największych obozów Gułagu, spędził lata swojej długiej niewoli Iwan Czetyrkin. Przypomnijmy jedną z pięknych partii tego silnego człowieka i wyjątkowo długowiecznego szachisty.

Czetyrkin,I (Nowoałtajsk) – Szmidt,W (Swierdłowskaja obłast’)
[D96] turniej kor. CKSz, 1973

1.d4 Sf6 2.c4 g6 3.Sc3 d5 4.Sf3 Gg7 5.Hb3 c6 Jak dziś wiadomo, o wiele lepsze jest 5...dxc4.
6.cxd5 cxd5 7.Gg5 e6 8.e3 0–0 9.Ge2 Sbd7 10.0–0 Hb6 11.Hc2 a6 Prawdopodobnie silniejsze było 11...h6, bo teraz czarne wpadają w niewygodną‚ pozycję.
12.Wac1 Hd6 13.Gf4 He7 14.Sa4 Se4 15.Hc7 f6? Poważne osłabienie.
16.Sb6 Wb8 17.Gd3 g5 18.Gxe4 Można grać również 18.Gg3 Sxg3 19.Hxg3 f5 20.Wc7 z wygraną białych.
18...gxf4

19.Sxd5 Ładne taktyczne uderzenie; dostając 3 piony za poświęconego konika białe kontynuują potężny atak.
19...exd5 20.Gxd5+ Kh8 21.Hxf4 b5?! 22.Wc7 Hd8 23.Sh4 f5 24.Wfc1 Sf6 25.Wxg7?! Pułapka – gońca d5 nie wolno zabić ani hetmanem, ani skoczkiem z powodu 26.Hh6. Warto jednak wspomnieć, że wygrywało 25.Hg5 Gd7 26.Ge6 itd.
25...Kxg7 26.Wc7+ Sd7? Czarne nie zauważyły odpowiedzi; koniecznie należało grać 26...Gd7 z dobrymi szansami na obronę.
27.Wc6! Czarne poddały się; jeśli 27...Wf6, to 28.Hg5+ z matem.
1–0

Od Redakcji:

Jest to rozszerzona wersja artykułu „Niesłomliennyj szachmatist”, który ukazał się w gazecie „Ałtajska Prawda” 24 marca 2018 roku. Tłumaczenie – Tomasz Lissowski. Autor artykułu Władimir I. Nejsztadt urodził się 28 listopada 1950 roku we wsi Czernigowka w okręgu nowosybirskim (południowa Syberia, przy granicy z Kazachstanem), od 1966 r. mieszka w mieście Barnauł, stolicy Kraju Ałtajskiego. Po odbyciu służby wojskowej ukończył wydział dziennikarstwa na uniwersytecie im. Gorkiego w Swierdłowsku (obecnie – Jekaterynburg), a następnie pracował w prasie regionalnej. Kompozytor szachowy, autor ok. 250 prac, w większości studiów; otrzymał 15 pierwszych i drugich nagród oraz wiele innych wyróżnień.

Władimir Neisztadt (Владимир Нейштадт)- kompozytor szachowy, dziennikarz i historyk.

Jest autorem kilku książek szachowych oraz ponad stu artykułów poświęconych historii szachów i kompozycji, które opublikował w prasie rosyjskiej, zarówno centralnej, jak i syberyjskiej. Wieloletni współpracownik popularnego miesięcznika „64-Szachmatnoje Obozrenie”. W ostatnim czasie prowadził tam stały dział „Zapomniane nazwiska”. Na stronie „Chesspro” ogłosił m.in. cenny cykl 20 szkiców „Co ludzki los, to tragedia”.