NAJSILNIEJSZY BURIATA WSZECHCZASÓW

Wśród teczek z wycinkami oraz książek, które ofiarowała mi Rodzina śp. Jerzego Giżyckiego, była też skromna książeczka „Szachy w Buriacji”, wydana w Ułan-Ude w 1976 r. przez panów B. B. Cydenowa, L. A. Garmajewa i N. B. Gałdanowa, funkcję spec-redaktora pełnił J. W. Zołotin. Zupełnie niespodziewanie trafiłem tam na starą partię, która – choć grał ją szachista światowej klasy - nie jest notowana w bazach komputerowych.
T. L.

Wstęp książki, a jakże, zaczyna się od cytatu z dzieł Lenina, ale dalej ilość materiału propagandowego jest minimalna, zaś czytelnik może dowiedzieć się wielu interesujących rzeczy, poczynając od takiej, że w języku Buriatów szachy nazywają się „szatar”, a najważniejsza figura, czyli król to po prostu „nojon”. Prawda, że język buriacki nie jest skomplikowany?

Szachy w Buriacji

Ktoś mógłby zapytać: przepraszam bardzo, ale w jakim zakątku świata znajduje się ta Buriacja? W epoce internetu podanie zwięzłej, a przy tym treściwej odpowiedzi, nie przedstawia żadnego problemu.

Buriacja (bur. Буряад Улас, ros. Республика Бурятия) – republika autonomiczna wchodząca w skład Federacji Rosyjskiej. Leży w Syberii Wschodniej (Zabajkale), od południa graniczy z Mongolią, od zachodu z obwodem irkuckim, a od wschodu z Krajem Zabajkalskim. Najważniejsze miasta to Ułan Ude, Babuszkin, Gusinooziorsk, Zakamiensk, Kiachta i Siewierobajkal. Kraj jest w przeważającej części górzysty. Najwyższym szczytem jest Munku-Sardyk (3491 m n.p.m.) w paśmie Sajanu Wschodniego. Na terytorium Buriacji znajduje się większa część (60% linii brzegowej) jeziora Bajkał. Według danych z 1 stycznia 2004 Rosjanie stanowili 67,8% ludności republiki, Buriaci (lud pochodzenia mongolskiego) 27,8%, Ukraińcy 0,98%, Tatarzy 0,83% itd.
W 1703 Buriację włączono do Państwa Moskiewskiego na mocy układu z cesarzem Piotrem I. W latach 1891-1916 przez terytorium Buriacji poprowadzono Kolej Transsyberyjską. W latach 1921-1922 powstały dwa Buriacko-Mongolskie Obwody Autonomiczne (jeden w Rosyjskiej FSRR, drugi w Republice Dalekiego Wschodu), które 30 maja 1923 zostały połączone w Buriat-Mongolską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką. W 1958 nazwę zmieniono na Buriacką ASSR, a w 1992 powstała Republika Buriacka w składzie Federacji Rosyjskiej.

Po tym naukowym wprowadzeniu możemy przejść do zagadnienia zasygnalizowanego w tytule, a mianowicie do poinformowania czytelników, jaki reprezentant Republiki Buriackiej był najsilniejszym szachistą. Na stronie 35 wzmiankowanej książki czytamy:

W 1954 roku dwóch przedstawicieli Buriat-Mongolii – kandydat na mistrza L. Sztejn (przyszły arcymistrz międzynarodowy) i B. Cydenow wzięli udział w szachowych mistrzostwach Syberii i Dalekiego Wschodu, które odbyły się w mieście Barnauł od 8 lipca do 1 sierpnia.
W turnieju tym grało 4 kandydatów na mistrza i 13 posiadaczy pierwszej kategorii – mistrzów krajów, okręgów i republik autonomicznych. Od pierwszym rund prowadzenie w turnieju objął reprezentant Buriat-Mongolii, młody kandydat na mistrza Leonid Sztejn. Do końca turnieju znajdował się na czele tabeli i zajął pierwsze miejsce z wynikiem 12 punktów z 16 partii. (...)
Drugi przedstawiciel Buriat-Mongolii B. Cydenow zajął szóste miejsce. Dobrze wypadł on w ostatnich ośmiu rundach: wygrał partie z trzema kandydatami na mistrza, zadając jedyną porażkę L. Sztejnowi. Za ten sukces Wszechrosyjski Komitet ds. Kultury Fizycznej i Sportu nagrodził Cydenowa dyplomem.

Z treści wynika jasno, że Leonid Sztejn (1934-1973), o którym do tej pory wiedzieliśmy, że był związany z Ukrainą i Lwowem, w latach pięćdziesiątych reprezentował niewielką republikę związkową, położoną niedaleko Bajkału. A skoro tak, słusznie należy mu się nieoficjalny tytuł „najsilniejszego szachisty – Buriaty”.
Czy nie ma tu jakiejś pomyłki. Odpowiedź znajdujemy na stronie 24 książki Eduarda Gufelda i E. M. Lazariewa „Leonid Sztejn”. Czytamy tam, że jesienią 1953 roku Leonid został powołany do odbycia służby obowiązkowej w Armii Radzieckiej; początkowo służył w Azerbejdżanie, a następnie na Zabajkalu. W lipcu 1954 r. został odkomenderowany do Barnaułu w związku z udziałem w IV mistrzostwach Syberii i Dalekiego Wschodu.
Zagadka została rozwiązana – Leonid Sztejn na turnieju w Barnauł tylko formalnie reprezentował Buriację, pełniąc służbę w jednostce wojskowej tam rozlokowanej. Autorzy książki „Szachy w Buriacji” ukryli przed czytelnikami ten fakt, być może z obawy, że mogą zdradzić ważną informację wojskową, choć od śmierci Sztejna minęły już trzy lata. Ale ci, co służyli w wojsku, dobrze wiedzą: tajemnica wojskowa obowiązuje do końca życia, a z wojskowymi prokuratorami lepiej nie zaczynać...

Lutikow-Stein

A teraz życiowy sukces współautora książki „Szachy w Buriacji” B. Cydenowa – jego zwycięska partia z przyszłym arcymistrzem ekstraklasy światowej, wybitnie utalentowanym i wyjątkowo pechowym Leonidem Sztejnem.

B. B. Cydenow – L. Stein [A53]
Barnaul 1954
Mistrzostwa Syberii i Dalekiego Wschodu
1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 e5

Obrona białoruska; duży wkład w rozpracowanie tego debiutu wnieśli arcymistrzowie Izaak Boleslawski i Dawid Bronsztejn, grywał tak również Tigran Petrosjan. Jeśli białe zagrają teraz 4.Sf3, to nie powstanie na pewno wariant Sämischa, który przez wiele lat uchodził za niewygodny dla czarnych.
4.dxe5 dxe5 5.Hxd8+ Kxd8 6.Sf3 Sfd7 Po 6...Sbd7 niewiele daje 7.Sg5 (7.Gg5 c6 8.0–0–0 Kc7=) 7...Ke8 8.Sb5 Gd6 itd.
7.Ge3 Do rozważenia jest 7.a3 c6 8.e4.
7...f6 8.0–0–0 c6 9.g4 Kc7 10.Wg1 Sb6 11.b3 a5 11...Ga3+ 12.Kb1 Wd8 13.Wxd8 Kxd8 14.h3 S8d7=
12.Kb2 Ge6 13.g5 S8d7 14.gxf6 gxf6 15.Sh4 a4 16.f4?! Impulsywny ruch, po którym czarne stoją lepiej.
16...Gh6 17.Gxb6+ Sxb6 18.f5 Gf7 19.e4? Kolejna niedokładność; lepsze było 19.Se4.
19...axb3 20.axb3 Whg8 21.Ge2 Ge3 22.Wg3 Wxg3 23.hxg3 Gf2 24.Sg2 Gxg3 Inna możliwość to 24...Wg8 25.Wh1 h5 26.g4 Sd7.
25.Wh1 Wh8 26.Wh6 Sd7 27.Sd1 Kd6 28.Wh3 Gf4 29.Sxf4 exf4 30.Wh4 Ke5

31.Sf2 Sc5 Powiększało przewagę 31...Kd4.
32.Gf3 h5 (32...Kd4!)
33.b4 Sa4+ 33...Kd4! 34.bxc5 Ke3 35.Gh1 Kxf2 36.Wxf4+ Ke3 37.Wh4 Kd4–+
34.Kb3 b5? Wypuszcza dużą część przewagi, po raz kolejny lepsze było 34...Kd4.
35.Sd3+ Kd4 36.Sxf4 bxc4+ 37.Kc2 c5 37...Wg8 38.Sg6 Gxg6 39.fxg6 Wxg6 40.e5+! Kxe5 41.We4+ Kf5 42.Wxc4.
38.Sg6 Gxg6 39.fxg6 cxb4 40.e5+

40...Ke3? Czarne za wszelką cenę chcą wygrać i przekraczają granicę dopuszczalnego ryzyka. Po 40...Kxe5 41.Wxc4 białe powinny utrzymać remis.
41.exf6 b3+ 42.Kc1 Kd3 Lub 42...b2+ 43.Kb1 Sc3+ 44.Kxb2 Kd3 45.Wh3 i dalej jak w partii.; jeśli 42...Sc5, to 43.Gd5.
43.Wh3 b2+ 44.Kb1 Sc3+ 45.Kxb2

45...Wb8+ 46.Gb7+ Kd2 47.Wh2+ Kd3 48.Wh3+ Kd2 49.Ka3 Wxb7

50.Wxc3! Jedyna obrona przed matem 50...Wb3# prowadzi zarazem do wygranej białych.
50...Kxc3 51.Ka4 Wa7+ 51...Wb6 52.g7 Wxf6 53.g8H Wb6 54.Hg3+.
52.Kb5 Kb3 53.g7 c3 54.g8H+ Kb2 55.f7 c2 56.Hh8+ Kb1 57.f8H c1H 58.Hb4+ Ka2 59.Hg8+ Ka1 60.Hd4+ Hb2+ 61.Hxb2+ Kxb2 62.Hg2+ Kb3 63.Hf3+ Kb2 64.Hf2+ 1–0

Tomasz Lissowski

Vistula Chess Monthly

Logo Vistula