Felietony
IZOLAK I JEDNOBARWNE GOŃCE

  Andrzej Adamski mm, Tomasz Lissowski

Motto:

Problem izolowanego pionka należy do zasadniczych problemów gry pozycyjnej. Rzecz sprowadza się do oceny statycznie słabego pionka, który jednak przy całej swej słabości przepełniony jest dynamiczną siłą. Co w danym przypadku przeważa: statyczna słabość czy dynamiczna siła?
Aron Nimzowitzsch, "Mój system"

Do zbadania pewnej klasy końcówek z izolowanym pionkiem skłoniło autorów odszukanie w domowym archiwum zapisu partii z dawnych Mistrzostw Polski Juniorek. Grały zawodniczki w grupie 13-14 lat:

Bobrowska - Krzanowska, L.
Biała Podlaska 1992

Czarne mają tylko jedną słabość w swym obozie - pionka d5. Rekompensuje to aktywna pozycja króla; białe potrzebują aż trzech temp, by ich monarcha dotarł na idealną placówkę "d4". Popatrzmy najpierw na przebieg gry:
1...Kd6-c5 2. b2-b4+ Kc5-b6 3. Kc1-b2 a7-a5 4. Kb2-c3 a5:b4+ 5. Kc3:b4 Gd7-e6 6. a3-a4 Kb6-c7 7. a4-a5 Kc7-d6 8. f3-f4 f7-f6 9. Gd3-g6 Ge6-d7 10. Gg6-d3 Gd7-e6 11. Gb5+ Kd6 12. Gb5-e8 Kd6-e7 13. Ge8-h5 Ke7-d6 14. Kb4-b5 Kd6-c7 15. Kb5-c5 g7-g5 16. f4:g5 f6:g5 17. Gh5-f3 g5-g4 18. Gf3:d5 i białe sprawnie zrealizowały przewagę pionka (1:0)

Analizę powyższej końcówki, nie pozbawionej walorów dydaktycznych, odłożymy na później, po zaprezentowaniu czytelnikom typowych metod rozgrywania podobnych pozycji, w których jedna ze stron posiada izolowanego piona hetmańskiego i gońca, "strzelającego" w tego właśnie piona, podczas gdy goniec przeciwnika jest identycznej barwy, co formalnie pozwala go zaliczyć do kategorii "dobrych".

Liptay - Portisch
Budapeszt 1965

W swym podręczniku z lat dwudziestych mistrz świata Capablanca podał lakoniczną zasadę dotyczącą końcówek: "Jeśli masz gońca, trzymaj pionki na polach koloru przeciwnego niż goniec". Widać, że białe postąpiły dokładnie na odwrót; wszystkie ich pionki stoją na polach koloru gońca (-ów). Wygrywający plan jest prosty - czarny goniec atakuje pionka d4 z przekątnej a7 - g1, następnie biały goniec zostaje odrzucony z pola e3 na niebronione pole "f2" lub "g1", a wtedy, po uprzednim zagraniu f7-f6, czarne dokonują przełomu e6-e5 zdobywają związanego pionka d4. Okazuje się, że białe nie są w stanie przeciwstawić się tym planom i przegrywają.
1. g3-g4 Ge7-d8! (Czarne nie mogą pozwolić sobie na bezczynność, gdyż po f4-f5 z następnym f5:e6 (po e:f5 idea poderwania pionka d4 przechodzi do zbioru marzeń) f7:e6 i Ge3-f4 białe są uratowane.) 2. g4-g5 f7-f6! Białe nie przystąpiły do dogrywki, poddając się (0-1), bowiem zobaczyły wariant 3.g:f6 g:f6 4.Gf2 Gb6 5.Ge3 Ga7! (zugzwang) 6.Gf2 e5 (związany pionek) 7.Gh4 G:d4 i jeśli 8.G:f6? to 8...e4+.

Awerbach - Matanović
Belgrad 1961

W tej końcówce wszystkie czarne pionki znajdują się na polach koloru ich gońca. Niedobrze! Ale pionki na skrzydle królewskim mają jeszcze możliwość zmiany położenia. Dlatego białe starają się je zablokować.
1. f3-f4 f7-f5 (Matanović nie słucha rad Capablanki i ustawia swoje pionki zgodnie z potrzebami białych.) 2. h2-h4 Kc6-d6 (Nie jest dobre 2...h5 wobec manewru Gc2-a4-e8; ginie zatrzymany pion.) 3. h4-h5!! (Gdyby białe spóźniły się z tym posunięciem, albo gdyby czarne były na posunięciu i zagrałyby teraz h7-h5, to remis, bo pozycja czarnych jest niedostępna.) 3...g6:h5 (Jeśli czarne dopuściłyby do ruchu h5-h6, to białe łatwo wygrywają wykonując ruch g3-g4 przy położeniu królów odpowiednio na c3 i c5 gońców na e2 i b7.) 4. Kb4-c3 i czarne poddały się (1-0).
Zdaniem Awerbacha - słuszna decyzja. Po 4...Kc5 5. Gf1! Gb7 6. Ge2 Gc8 7. Gd3! z jednoczesnym atakiem na pionki a6 i f5. Jest to pozycja zugzwangu. Ruch wstecz czarnego króla pozwala białym na opanowanie pola d4. Następnie powtarzają one manewr gońca i dzięki kolejnemu zugzwangowi zmuszają przeciwnika do dalszych ustępstw, aż do zwycięskiego końca.
Czy zatem posunięcie 1...f5? było przyczyną porażki? Niestety bardziej przemyślne 1...h6 też nie pomagało; do wygranej białych prowadzi nieoczekiwane 2.e4! otwierające pozycję. Po 2...d:e4 3.G:e4 Kd6 4.Kc4 okazuje się, że czarne nie zdołają ustawić pionków skrzydła królewskiego w wygodnej dla siebie strukturze f6 - g5 - h6. Nie można zacząć od 4...f6, bo "wisi" pionek g6; nie można grać 4...g5, bo po 5.f:g5 h:g5 6.Kd4! białe wyrabiają sobie oddalonego wolnego piona grając h2-h4, co przesądza o wyniku partii. Jednakże natychmiastowe 6.h4? byłoby błędne wobec 6...f5 7.G dow. f4! i czarne uzyskują kontrszanse.
Pozostaje zatem np. 4...Gg4 5.Kd4 Ge2 6.Gc2 Gg4 7.Gd3 Gc8 8.h4 (teraz g6-g5 nie jest już możliwe) 8...Gb7 9.g4! Gc8 10.g5 h:g5 11.h:g5 Gb7 12.Gc4 i znowu obecność dwóch słabości w strukturze czarnych pionków prowadzi do ich porażki.

Post - Leonhardt
Berlin 1907

Czarne stoją fatalnie: izolowany pionek jest zablokowany przez króla, a goniec ma pełne ręce roboty, gdyż wszystkie prawie czarne pionki stoją na białych polach; również pionek "h" wkrótce się tam znajdzie. 1...Gg6-h7 (Czarny król jest praktycznie unieruchomiony; nie można wpuścić białego króla ani na e5, ani na c5.) 2. h3-h4 Gh7-g6 3. Gd3-c2 h6-h5 (Wymuszone wobec groźby 4.h5 z odebraniem czarnemu gońcowi pola g6.) 4. Gc2-d3 Gg6-h7 5. Gd3-f1! i czarne poddały się (1-0).

Dlaczego? Już niebawem ich goniec znajdzie się w zugzwangu i nie będzie w stanie obronić swoich pionków, np. 5...Gg8 6.Ge2 Gf7 7.Gf3 lub symetrycznie 5...Gg6 6.Gg2 Gf7 7.Gf3.
Jak ustalił w 1954 roku Jurij Awerbach, w pozycji na ostatnim diagramie istnieją pary pól wzajemnych: f3 - f7, e2 - e8, d3 - g6 oraz c2 - h7. "Gonitwa gońców" prędzej lub później kończy się w pozycji, gdy posunięcie przypada na czarne, a gońce zajmują pola "f3" (biały) i "f7" (czarny).
Jeśli stronie silniejszej uda się stworzyć wolniaka na skrzydle, to ich szanse na wygraną rosną.

Gawlikowski - Chybicki
Bydgoszcz 1950

Białe mają wolnego pionka "g", przez co ich zadanie jest dość proste.
1...Gf7-g8 2. Gf3-h5 Kd6-e6 3. Gh5-g4+! Ke6-d6 4. Gg4-f5 (Białe nieśpiesznie poprawiają położenie gońca.) 4...a7-a5 [Po 4...Gf7 5.g6 Gg8 (jeśli 5...Ge8, to 6.g7 Gf7 7.Gh7 i za białego pionka czarne muszą oddać gońca) 6.Gg4 czarne wpadają w zugzwang.] 5. Gf5-c2 (Białe nie unikają wymiany na skrzydle hetmańskim, gdyż ich pozycja jest już wygrana; można było także zagrać 5.b5.) 5...a5:b4 6. a3:b4 Kd6-c6 (Wyprawa po pionka b4.) 7. Gc2-a4+ Kc6-d6 (Lub 7...b5 8. Gc2 itd.) 8. g5-g6 Kd6-e6 9. Ga4-e8 i czarne poddały się (1-0).
Oddalony pionek "g" przesądził sprawę odciągając króla przeciwnika od głównego teatru wojennego. Końcówka pionkowa po wymianie gońców na polu f7 jest łatwo wygrana dla białych.

Benko - Gawlikowski
Łódź 1949

Formalnie dana pozycja nie spełnia warunków przyjętych przez nas na wstępie - brak izolowanego pionka w centrum. Ten niedostatek zniknie po nieuchronnej wymianie pionka d4 na pionka e5, z czym białe wstrzymują się, czekając na dogodny moment.
1. f2-f3! (Uniemożliwia ruch e5-e4, który zmieniłby charakter pozycji i nie pozwolił na stworzenie wolnego pionka na skrzydle królewskim.) 1...Ge8-f5 2. Ge8-b5 Gf5-b1 3. a2-a3 Gb1-f5 4. Gb5-d3 Gf5-d7 (Po wymianie gońców końcówka pionkowa jest przegrana dla czarnych.) 5. g2-g3 Gd7-e8 6. d4:e5+ Kd6-e5

7. f3-f4+ g5:f4+ 8. g3:f4+ Ke5-f6 (Białe zrealizowały pierwszą część swojego planu. Teraz już powstał typ pozycji zgodny z naszym tematem. Możliwe było i 8...Kd6, między tymi posunięciami nie ma zasadniczo większej różnicy. Wytworzyła się teraz niezwykle charakterystyczna pozycja, która mimo silnie zredukowanego materiału jest przegrana dla czarnych. Ich wolny pionek "d" zostaje zablokowany, natomiast oddalony wolny biały pionek "f" przy pomocy króla ogranicza grę czarnego gońca, na którego wymianę czarne nie mogą się zgodzić pod groźbą wpadnięcia w elementarnie przegraną końcówkę pionkową. W pewnym momencie, gdy goniec czarnych utraci swobodę manewru, białe zwyciężą przez zugzwang.) 9. Ke3-d4? Kf6-e6 10. Kd4-e3! (Białe zawracają z fałszywej drogi - zapisany ruch 9. Kd4 był niedokładny. Jak subtelna jest końcówka świadczy fakt, że pozornie najprostszy i narzucający się wariant 10.Gh7? Gc6 11.Gg8+ Kd6 12.f5 Gb7 13.f6 Gc6 14.f7 Ke7 15.Ke5 niczego białym nie obiecuje, prócz odcięcia własnego gońca. Czarne ruchem 15...d4! oddałyby śmiało pionka, ponieważ ich król neutralizuje pionka f7, a goniec nie przegra pojedynku z białym królem i nie wpuści go na c6 ani e6.) 10...Ke6-f6 11. Gd3-f1 Kf6-e6 12. Gf1-h3+ Ke6-d6 (Po 12...Kf6 nastąpi teraz 13.Kd4! i jeśli 13...Gf7, to 14.Gd7 z groźbą 15.Gc6, a jeżeli 13...Gc6, to 14.Gc8! Ga8 15.f5 z rozstrzygającą groźbą Gc8-e6:d5 itd.) 13. Ke3-d4 Ge8-c6 14. Gh3-f5 Gc6-e8 15. Gf5-h7! (Początek typowego okrążenia.) 15...Kd6-e6 16. f4-f5+Ke6-d6 17. Gh7-g8 Ge8-d7 18. f5-f6 Gd7-c6 19. Kf4-e3 (Jak widzimy, białe doprowadziły pionka tylko na f6, a nie na f7, aby nie ograniczał on działalności gońca i grożą obecnie marszem króla aż do pola g7; czarny pionek zostanie w razie potrzeby zatrzymany przez gońca bezpośrednio przed polem przemiany.) 19...a7-a5 20. Ke3-f4 d5-d4 21. Kf4-g5 Gc6-e4 22. Kg5-h6 i czarne poddały się (1-0), gdyż po 22...d3 następuje 23.Kg7 d2 24.Gb3 Gd5 25.Gd1 Kc5 26.f7 Gf7 27.K:f7 i wygrana białych jest już prosta np. 27...b5 (27...Kd4 28.Ke6 Ke3 29.Kd6 Kf2 30.Kc6 Ke1 31.Gh5 d1H 32.G:d1 K:d1 33.K:b6) 28.Ke6 a4 29.Ke5 b4 30.Ke4 itd. (pole a8 jest białe).

Poniżej jeszcze jeden przykład ilustrujący siłę oddalonego wolnego piona, lecz zarazem potrzebę dokładnej gry przez stroną posiadającą przewagę, by jej nie wypuścić z rąk.

Geller - Tan
Petropolis 1973

1. Kf1-e2 Kf7-e6 2. Gd6-b4 d5-d4 (Ten antypozycyjny ruch, sprzeczny z naukami Capablanki, jest w gruncie rzeczy nieunikniony, a przy tym pozwala na znaczną aktywizację czarnego króla.) 3. Ke2-d3 [Nieoczekiwanie ten naturalny ruch okazuje się błędem; prawidłowa kontynuacja to 3. a5 Gc7 (po 3...d3+ 4. K:d3 G:f2 5.Kc4 rozstrzyga groźba 6.Gc5) 4.Gc5 Kd5 (5.G:a7 G:a5 6.Kd3 Gc3 7.Gb6 Gb2 8.Gd8 Kc5 9.b6 Kc6 10.Gf6 i po wygraniu pionka d4 białe powinny zwyciężyć, chociaż pewne trudności techniczne jeszcze przed nimi.] 3...Ke6-d5 4. Gb4-f8 (Po 4.a5 Gc7 białe nie mogą zagrać gońcem na c5 i są trudności ze stworzeniem wolniaka na hetmańskim skrzydle.) 4...Gb6-a5 5. Gf8-g7 Ga5-b6 6. f2-f3 h7-h5 7. h2-h4 (Ostatni ruch białych też przeczy zasadzie nie ustawiania pionków na polu koloru gońca, ale ważniejsze, że blokuje czarne pionki, a co najważniejsze okazuje się przynętą dla czarnego gońca.) 7...Gb6-c5? (Przynęta zadziałała! Po 7...Kc5 8.Gf8+ 9.Gb4 Gd8 10.Ge1 Kc5 czarne mogą nie martwić się o przyszłość.) 8. a4-a5 Gc5-b4 9. b5-b6 a7:b6 10. a5-a6? [Błąd w wykonaniu arcymistrzowskim! Po naturalnym 10.a:b6 Kc6 11.K:d4 nie widać, jak czarne mogą uratować partię, np. 11...Gb4-e7 12. Kd4-e5 Ge7:h4 13. Ke5-e6 Gh4-d8 14. b6-b7! Kc6:b7 15. Gg7-f6 Gd8-b6 16. Ke6-f7 Kb7-c6 17. Kf7:g6 f5-f4 18. Kg6:h5 Kc6-d5 19. Kh5-g4 Gb6-e3 Kg4-f5 i czarne powinny wygrać. Lub 11...Kc6:b6 12. Kd4-d5 Gb4-e7 13. Kd5-e6 Ge7:h4 14. Ke6-f7 f5-f4 (14...g6-g5 15. Gg7-f6) 15. Kf7:g6 Kb6-c5 16. Kg6:h5 Gh4-g3 17. Kh5-g4 Kc5-d5 18. Kg4-f5 z podobnym rezultatem.] 10...Kd5-c6 11. Gg7:d4 Gb4-e1? (Przynęta ciągle działa-kusi! Po 11...b6-b5! 12. Gd4-f2 Gb4-a5 13. Kd3-c2 Ga5-b4 14. Kc2-b3 Gb4-d2 powstaje pozycja równowagi.) 12. a6-a7 Kc6-b7 13. Gd4:b6 Ge1-g3 (Nie lepsze jest 13...Ge1:h4 14 f3-f4 Gh4-g3 15. Gb6-e3 i biały król spokojnie wędruje po pionka g6. Teraz sprawy się wyjaśniły; oddalony wolniak białych a7 odciągnął definitywnie od pola walki.) 14. Kd3-e2 Gg3-e5 15. Gb6-f2 Ge5-d6 16. Ke2-d3 Gd6-c7 17. Kd3-c4 f5-f4 18. Kc4-d5 Gc7-d8 19. Kd5-e5 g6-g5 20. h4:g5 Gd8:g5 21. Ke5-f5 Gg5-h6 22. Gf2-c5 i czarne poddały się (1-0).

Szabo - Korenskij
Soczi 1973

Nastąpiło: 1. Kc3-d4 Ke6-d6 2. Gd2-e2 a6-a5 3. b4:a5 b6:a5 4. Ge2-b5 (Białe opanowują ważną diagonalę a4-e8.) 4...Gc8-e6? (Zdaniem arcymistrza Szabo - rozstrzygający błąd.) 5. Gb5-e8 Kd6-e7 (Jedyne.) 6. Ge8-c6 Ke7-d6 7. Gc6-b7 (Powstała pozycja zugzwangu.) 7...f7-f6 (Czarne oddają pionka, ale zyskują przestrzeń do manewrów dla gońca.) 8. g5:f6 Ge6-f7 9. Gb7-c8 (Białe chcą przerzucić gońca na pole b3.) 9...Gf7-g8 10. Gc8-g4 Gg8-f7 11. Gg4-c8 (Powtórzenie pozycji - zapewne dla zyskania czasu przed kontrolą.) 11...Gf7-g8 12. Gc8-h3 Gg8-f7 13. Gh3-g4 Gf7-e8 14. Gg4-f3 Ge8-f7 15. Gf3-d1 Kd6-e6 (Po 15...Ge6 16.Gb3 Gf7 (-g8) nastąpić może tematyczny atak e3-e4 ze zdobyciem związanego pionka d5.) 16. Gd1-b3 Ke6:f6 17. Gb3:d5 (Reszta okazała się niezbyt trudna.) 17...Gf7-e8 18. e3-e4 g6-g5 19. e4-e5+ Kf6-f5 20. f4:g5 Kf5:g5 21. Kd4-c5 Kg5-f5 22. Gd5-c6! Ge8-f7 (Po wymianie 22...G:c6 białe łatwo wygrywają dzięki pionkowi b2.) 23. Kc5-d6 Gf7-b3 24. Gc6-d7+ Kf5-e4 25. e5-e6 Ke4-d3 26. e6-e7 Gb3-f7 27. Gd7-a4 (Dla obrony pionka b2.) 27...Kd3-c4 28. Kd6-d7 i czarne wkrótce poddały się (1-0).

     Analizując końcówkę arcymistrz Szabo uznał ruch czarnych 4...Gc8-e6 za decydujący błąd. Z oceną Szabo zgodził się Michaił I. Szereszewskij ("Strategia endszpila", Moskwa 1988, s. 147). Po prawidłowym - ich zdaniem - 4...Gf5 lub 4...Gg4 manewr 5.Ge8 traci swoją siłę. Po 5...Ge6 (dopiero teraz!) białe, aby wymusić posunięcie (równoznaczne z ofiarą) pionka f7, muszą zagrać 6. b3. Wtedy po 6...Ke7 7.Gc6 Kd6 8.Gb7 (znajomy nam zugzwang) 8...f6 9.g:f6 Gf7 białe nie mogą przeprowadzić swojego gońca na zajęte już przez pionka pole b3, nie są więc w stanie zastosować tematycznego manewru (atak na pionka d5 przez e3-e4 przy białym gońcu stojącym na a2 lub b3) i partia kończy się remisem. Przekonajmy się, czy tak jest w istocie.
Kontynuujmy więc grę: 10. Gb7-c8 Gf7-g8 11. Gc8-g4 Gg8-f7 12. Kd4-c3 Biały król nieoczekiwanie rozpoczyna "długi marsz" ku pionkowi a5. Co przeciwstawią temu czarne?
a) Jeśli 12...Gf7-g8 13. Kc3-b2 Gg8-e6 14. Gg4:e6 Kd6:e6, to rozstrzyga 15. Kb2-c3! Król wraca do centrum atakując izolaka d5; kontynuacja marszu do pionka a5 prowadziłaby tylko do remisu: 15.Ka3? K:f6 16.Ka4 Kf5 17.K:a5 Ke4 18.b4 K:e3 19.b5 d4 i obie strony dorabiają hetmana. 15...Ke6:f6 16. Kc3-d4 Kf6-e6 17. Kd4-c5 i pionek d5 pada, co zapewnia wygraną białym.
b) Po 12...Kd6-c5 13. Kc3-b2 Kc5-b4 trudne zadanie przed czarnymi stawia 14. Gg4-d7! Nie dopuszcza do wymiany przez a5-a4 oraz czyha, aby po 15...Gg8 zająć pole e8, co umożliwi zwycięski marsz pionka "f"; pozostaje zatem ruch królem: 15...Kb4-c5 16. Kb2-a3 Ofensywa trwa! 16...Kc5-d6 Złe jest 16...d4 17.e:d4+ K:d4 18.Gb5! z nieodpartą groźbą 19.Gc4. 17. Gd7-c8 Kd6-c7 Po 17...Ge8 18.Gg4 Gf7 19.Ka4 białe bez trudu realizują swoje plany. 18. Gc8-g4 Kc7-c6 19. Ka3-a4 Kc6-b6 20. Gg4-d7 Groziło 20...Ge8+. 20...Kb6-c7 21. Gd7-b5 Kc7-b6 Wydaje się, że trudno wzmocnić pozycję białych, ale następuje nieoczekiwane: 22. b3-b4! a5:b4 23. Ka4:b4 i pozycja białych okazuje się wygrana: goniec czarnych jest praktycznie unieruchomiony, a król spychany przez figury przeciwnika do "parteru": np. 23...Kc7 24.Kc5 itd. A zatem koncepcja obronna proponowana przez Szabo i Szereszewskiego okazuje się niewystarczająca do remisu.
     Warto rozpatrzeć na jeszcze inną możliwość zaatakowania pozycji czarnych, a mianowicie 1.Kc2-d4 Ke6-d6 2.Gd3-c2; goniec chce napadać na pionka d5 z pola a2 lub b3. Jeśli teraz czarne będą go bronić z pól b7 lub c6, to po uderzeniu e3-e4 pada pionek d5, gdyż nie można grać d5:e4 wobec straty obu "zatrzymanych" pionków f7 i g6, a w dalszej kolejności i pionka e4.
Jeśli czarne będą grać np. 2...Gc8-d7 3.Gc2-b3 Gd7-e6, to po tempowym posunięciu 4.Gb3-a2 czarne są w kłopocie; nie poprawia sprawy 4...a6-a5 5.b4:a5 b6:a5 6.Ga2-b3 i czarne mają znowu te same problemy (po 6...Kd6-c6 7.Kd4-e5 białe wygrywają). Ale czarne mogą zagrać 2...Gc8-g4 i po 3.Gc2-b3 Gg4-f3 mają się całkiem dobrze. Dlatego wariant wybrany przez białe w partii jest najlepszy.
     Dla utrwalenia podanego materiału podajemy dwa zadania do analizy własnej. Rozwiązanie są podane na końcu artykułu.

Zadanie 1.

Białe zaczynają i wygrywają.

Zadanie 2.

Czarne zaczynają. Oceń pozycję (wygrana czarnych? remis? przegrana?).
Podaj plan gry dla obu stron.