Felietony 2018

DZIELNY MEDYK

Warszawski ród Winawerów obfitował w szachowe talenty. Powszechnie znana jest postać i turniejowe osiągnięcia Szymona Winawera (1837-1919), pierwszego polskiego arcymistrza, rywala Kolischa, Steinitza, Zukertorta i Czigorina. Bracia Szymona – Dawid i Bernard brali udział w Pierwszym Turnieju Warszawskim w 1868 roku. Marcin Winawer, siostrzeniec Szymona, grał w II Turnieju Warszawskim (1883-1884), a ponadto był znany jako prekursor polskiej problemistyki czyli sztuki układania zadań szachowych. Jednak nigdy dotąd nie zostały opisane osiągnięcia szachowe Abrahama Izaaka Winawera, który w dojrzałym wieku używał imienia Józef i pod nim zapisał się w historii kraju położonego daleko od Warszawy i od Polski.

Abraham urodził się w 6 grudnia 1861 roku w Warszawie, był synem wspomnianego Dawida Winawera (1828-1884) i jego pierwszej małżonki, Perli z domu Maliniak. Po ukończeniu nauki w III Gimnazjum Męskim (róg Krakowskiego Przedmieścia i ul. Berga, dzisiaj Traugutta) wstąpił w 1880 r. na wydział lekarski Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego. W kwietniu 1883 r. w związku z udziałem w demonstracjach studenckich („schodka apuchtinowska”) został usunięty z uczelni z „wilczym biletem”, bez prawa kontynuowania nauki na terenie Cesarstwa Rosyjskiego. Ten sam los spotkał ponad 30 studentów, a wśród nich Leona Winawera (1861-1927), kuzyna Abrahama, już wcześniej mocno zaangażowanego 1 w działania socjalistycznego „Proletariatu”. Jesienią 1883 r. Abraham i Leon udali się do Krakowa. Dla Leona był to przystanek na dłuższej drodze; ostatecznie dotarł do Paryża, tam wznowił studia medyczne, a po uzyskaniu dyplomu do końca życia praktykował w miasteczku Limay w pobliżu Wersalu.

Abraham pozostał w Krakowie, zapisując się na wydział lekarski tamtejszego uniwersytetu. Jako potencjalnie niebezpieczny dla porządku publicznego był obserwowany przez policję krakowską; jego nazwisko figuruje w „Wykazie studentów wyższych uczelni krakowskich, nowo przybyłych z Królestwa Polskiego” – spis ten wysłał krakowski komisarz policji Kostrzewski do warszawskiego komisarza policji Sierakowskiego, potwierdzając w ten sposób tezę, że policjanci wszystkich krajów „są jedną rodziną” (gens una sumus). Na karcie nowego studenta odnotowano: Abraham Izaak Winawer, lat 21, religia mojżeszowa, narodowość: polak, poddaństwo: ruskie, zamieszkały na ul. Floriańskiej 5 (później – na Sławkowskiej 9). Wśród profesorów, na których wykłady i ćwiczenia uczęszczał, nie brakowało sław medycznych pierwszej wielkości: Jan (Johann) Mikulicz – Radecki, Leon Blumenstok, Edward Korczyński, Lucjan Rydel, Tadeusz Browicz. Mamy jednak wrażenie graniczące z pewnością, że nie był „pierwszym asystentem profesora von Mikulicz – Radeckiego”, o czym pisali dr Rade Radomir Babic i dr Gordana Stankovic Babic w skądinąd bardzo cennym artykule „Dr Avram Jozef Vinaver (186201915) – Pioneer of Radiology in Serbia” 2.

Z tego okresu pochodzi zapis partii mówiący, że nieźle już grał w szachy, choć do poziomu sławnego wuja sporo mu brakowało.

J. Winawer – J. Kleczyński [C51]
Kraków, 05.04.1885

1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gc4 Gc5 4.b4 Gxb4 5.c3 Gc5 6.0–0 d6 7.d4 exd4 8.cxd4 Gb6 9.Ga3 „Ulubiony ruch grającego białymi bierkami” – pisał komentator magazynu szachowego, w którym partia się ukazała. Jednak daleko rozpracowane w XIX wieku kontynuacje 9.Sc3 i 9.d5 są znacznie lepsze; po ruchu w tekście czarne mają przewagę.
9...Gg4 10.Sc3 Gxf3 „Można grać również natychmiastowe 10...Sxd4.”.
11.Hxf3 Sh6 11...Hf6 jest jeszcze silniejsze – przyp. aut.
12.e5 Sxd4 13.Hxb7 0–0 14.He4 Lepsze 14.exd6 – przy. aut.
14...We8 15.Gd3 f5 [15...Shf5!.
16.Hd5+ Kh8 17.exd6 c6 18.Hc4 Hh4 19.Sa4? 19.d7 We6 20.h3 pozwalało się bronić. Po odpowiedzi czarnych mat jest nieuchronny.
19...Sg4 20.h3 Hg3 21.fxg3 Se2+ 22.Kh1 Sxg3 mat (0–1) .

„Piękne zakończenie” – czytamy w piśmie „Bruderschaft” 1887, s. 7-8.

W Krakowie młody Winawer uczestniczył w dystrybucji zakazanego organu socjalistów „Proletariat” i zbierał fundusze na cele partyjne. Badacze historii ruchów robotniczych twierdzą, że raz był aresztowany przez policję austriacką, a chociaż następnie został zwolniony i kontynuował studia, to pozostawał pod nadzorem policyjnym.

Po uzyskaniu stopnia „doktora wszech nauk lekarskich” na uniwersytecie krakowskim, co nastąpiło 29 stycznia 1887 roku i zostało odnotowane przez „Kurjer Lwowski” z dnia 1 lutego 1887 na stronie 4, Abraham zainstalował się na pewien czas w cesarsko-królewskim Wiedniu, jako Józef Winawer. By się lepiej przedstawić miejscowemu środowisku szachowemu, do znanego miesięcznika, niejako w charakterze swej „karty wizytowej”, podał przykłady własnych kombinacji i końcówek.

J. Winawer – Miłkowski
Warszawa, przed 1887

Białe zaczynają i wygrywają.

1.Hg7 Ge4 2.Hxh6+ Kg4 3.He6+ Kh5 4.He8+ Gg6 5.He5+ Kg4 6.Hf4+ Kh5 7.Hh6+ Kg4 8.Hxg6+ Hg5 9.Hxg5# 1–0

J. Winawer – NN
Warszawa, przed 1887

Białe zaczynają i wygrywają.

Pozycja została pokazana w numerze styczniowym „Wiener Schachzeitung” 1888 jako zadanie 24. Podpis głosił: „Partia grana w warszawskiej Cafe Bourse. Czy będące na posunięciu białe mogą wygrać?” Rozwiązanie autorskie było następujące: 1.Hf8+ Kh7 2.d6 f1H 3.Hxf1 Wxf1 4.d7 d3+! (Jedyne ratujące posunięcie; po 4...Wf8 wygrywa 5.Sc7.) 5.Kd2 Wf2+ 6.Kc3 Wf8 7.Sc7 d2 8.Se6! Wd8! 9.Sxd8 d1H 10.Se6 i nierozegrana (1/2).

Niestety jakość analizy świeżo upieczonego doktora medycyny nie była najwyższa, czego nie dostrzegł redaktor pisma. Po 6.Kc3 Wf8 7.Sc7 d2 8.Se6 czarne grają prosto 8...d1H 9.Sxf8+ Kg8 i łatwo wygrywają. Zamiast 6.Kc3? białe powinny grać 6.Kxd3! Wf8 7.Kd4 Wd8 8.Sb8! (tempo!) 8...Wxb8 9.Kd5 i czarne będą zmuszone oddać wieżę za pionka “d” z beznadziejną dla nich koncówką pionkową.

I jeszcze jedno sprostowanie – w Warszawie nie było nigdy kawiarni „Giełdowej” (cafe Bourse?), natomiast bywalcy giełdy (ulokowanej w owym czasie na ulicy Królewskiej przy zbiegu z Marszałkowską) chętnie gromadzili się na partyjkę szachów w Cafe Lourse w Ogrodzie Saskim (kamienica Lesslów, od wojny nie istniejąca, vis a vis gmachu „Zachęty”).

Weranda kawiarni Lourse w Ogrodzie Saskim; lata osiemdziesiąte XIX wieku.

1 marca 1888 r. w Wiedniu rozpoczął działalność Neue Wiener Schachclub. Kierownictwo placówki starało się zorganizować wiele imprez pokazowych, mogących przyciągnąć do klubu nowych członków. 2 marca odbyła się partia konsultacyjna, w której grające białymi trio: Bauer, Holzwarth i Tietz walczyło zwycięsko z Albinem, Ornsteinem i J. Winawerem. 13 marca zorganizowano „turniej symultaniczny” – piątka zawodników grała jednocześnie partie ze sobą; a więc odbywało się 10 partii w tym samym czasie. Wyniki tej niecodziennej konfrontacji sił były następujące: L. von Kochanowski 3, J. Bauer 2, A. Albin 2, N. Ornstein 2, J. Winawer 1. Gazeta „Die Presse” w dniu 17 marca orzekła, że „doktor Winawer wypadł poniżej oczekiwań” (a na marginesie odnotujmy, że szachista Ladislaus von Kochanowski miał polskie korzenie i stanowczo zasługuje na przypomnienie). I wreszcie 14 marca 1888 r. doktor Josef Winawer rozegrał w klubie partię towarzyską z J. Holzwarthem, która zakończyła się remisem. Być może te mało udane próby zniechęciły młodego warszawianina do poważniejszego zajęcia się szachami, tym bardziej, że prócz siebie musiał utrzymać żonę Różę z d. Rozenberg, pianistkę, byłą słuchaczkę warszawskiego Konserwatorium Muzycznego. Ponieważ w Wiedniu nie brakowało medyków, a zdobycie klienteli dla przybysza z zagranicy nie było sprawą prostą, osiedlił się w marcu 1889 r. w Królestwie Serbii, używając tam nazwiska Avram Josif Winawer

Współczesny znaczek poczty serbskiej z wizerunkiem dra A. J. Winawera.

Początkowo pracował w głównym szpitalu w Belgradzie, a pod koniec tego samego roku przeprowadził do miasta Šabac nad rzeką Sawą (ciekawe, że sto lat wcześniej - 25 kwietnia 1788 roku - podczas szturmu wojsk austriackich na zajmowane przez Turków Šabac odznaczył się brawurą, odnosząc przy tym dość poważną ranę, młody książę Józef Poniatowski, przyszły bohater narodowy Polaków i marszałek Francji).

Młody lekarz, władający sześcioma językami (polskim, jidisz, rosyjskim, francuskim, niemieckim i serbskim) szybko zadomowił się w nowym otoczeniu. Podjął pracę w miejscowym szpitalu, prowadził też prywatny gabinet. Róża urodziła mu dwójkę dzieci: córka Mieczysława zmarła w dzieciństwie, syn Stanisław od wczesnych lat szkolnych wykazywał talent do języków i literatury. Jako członek Rady Miejskiej dr Winawer był inicjatorem budowania studni artezyjskich, sprowadził ponadto do miasta aparat rentgenowski, pierwszy w całej Serbii, dzięki czemu pacjenci z Belgradu, miast podróżować do odległego Wiednia, mieli do pokonania tylko 60 kilometrów. Będąc pionierem serbskiej radiologii, miał ogromne zasługi przy zwalczania gruźlicy, chorób wenerycznych i nowotworowych.

W 1905 r. doktor Winawer założył w Šabac klub szachowy, również na tym polu będąc jednym z pionierów. Członkowie klubu niebawem rozpoczęli mecz korespondencyjny z drużyną z Belgradu; potyczka nie została dokończona (znane są tylko początkowe ruchy: 1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 Gb4), ale podobno w momencie przerwania gry pozycja szachistów Belgradu wyglądała źle i to spowodowało ich rejteradę.

Historia pobytu warszawskiego doktora w Serbii zakończyła się bez happy endu. Jako członek korpusu medycznego brał udział w wojnach bałkańskich (1912-13) i w I wojnie światowej w szeregach armii serbskiej, był udekorowany medalem „Za Odwagę”.

Dr A. J. Winawer wśród personelu medycznego i pacjentów – szpital wojskowy w Valjevo.

Podczas tragicznej epidemii tyfusu Abram Josif Winawer zmarł 24 sierpnia 1915 roku na froncie greckim, w pobliżu macedońskiego miasta Gevgelija. Został pochowany w bratniej mogile, wraz z innymi wojakami serbskimi, którzy ulegli zarazie. Pisarka Dobrica Cosic w opowiadaniu „Vreme Smrti” (Czas śmierci) wspomina lekarza Winawera i jego syna Stanisława, również walczącego w armii Królestwa Serbii.

Lekarze armii serbskiej – w kapeluszu i okularach siedzi dr Winawer.

Po zakończeniu I wojny światowej owdowiała Róża Winawer zdobyła w Jugosławii uznanie jako pianistka. Wcześniej miała zasługi dla popularyzacji polskiej literatury w Jugosławii: przetłumaczyła na język serbski nowele Bolesława Prusa „Sen” i „Kamizelka” oraz rozdział z powieści „Faraon”. W 1899 r. opublikowała w czasopiśmie „Nova Iskra” artykuł poświęcony Bolesławowi Prusowi. Po inwazji niemieckiej na Jugosławię Róża została zamordowana przez Gestapo w 1942 roku.

Syn Róży i Abrama-Józefa, używający nazwiska Stanislav Vinaver, po studiach na paryskiej Sorbonie, prócz pełnienia rozmaitych funkcji z ramienia rządu jugosłowiańskiego nie zaniedbywał twórczości poetyckiej i literackiej. Długa jest lista jego przekładów z rosyjskiego, niemieckiego, angielskiego i francuskiego na język serbski (m. in. Goethe, J.Ch. Anderssen, Błok, Rabelais, Poe, Kipling) Przez kilka lat przebywał w obozie jenieckim w Osnabrűck na terenie Niemiec. Zmarł w 1 sierpnia 1955 r. na atak serca, mając ustaloną pozycję w historii literatury serbskiej. Jego synowie, Vuk i Konstantin również pięknie zapisali się w dziejach kultury serbskiej.

Stanislav Vinaver – dyplomata, pisarz, poeta i tłumacz.

Nowy Cmentarz w Belgradzie – grób Stanislava Vinavera, jego żony Jelisaviety i ich syna Konstantina – jednocześnie symboliczny grób doktora Abrahama Winawera i jego żony Róży.

I pomyśleć – wszystkie te sprawy opisane wyżej, podniosłe albo tragiczne albo zwyczajne, nie zdarzyłyby się, gdyby nie to, że w odległym 1883 roku pewien student w Warszawie, idąc za porywem serca, wziął udział w patriotycznej demonstracji przeciwko polityce rusyfikacji, prowadzonej przez carskich urzędników w Priwislinskim Kraju...

Tomasz Lissowski