Nasi specjaliści spierają się, czy edukacja adeptów sztuki szachowej powinna rozpoczynać się od poznania "klasyki" (rzecz jasna należałoby natychmiast zdefiniować, gdzie zaczyna się i kończy klasyka, ale wtedy nasz wywód osiągnąłby rozmiary pracy magisterskiej, a przynajmniej licencjackiej), czy też od razu należy wyposażać młodzież w obszerną wiedzę dotyczącą otwarć. Poniższa historia to przyczynek do owego sporu.
Zacznijmy od zademonstrowania dwóch studiów, które można zobaczyć w dziele Jurija Awerbacha "Szachmatnyje okanczanja - ładiejnyje", Moskwa 1984, str. 100 i 101.
Polerio (1585)
Białe zaczynają i wygrywają.
Na początek z dorobku jednego z mistrzów sławnej "szkoły włoskiej" prezentujemy pewną ideę w stanie "czystym". 1.Wa1!!
Remisuje trywialne 1.Wd1 a1H 2.Wxa1 Kxa1 3.Ke3 Kb2 4.Kf4 Kc3 5.Kg5 Kd4 6.Kxg6 Ke4 7.Kxh5 Kf5.
1...Kxa1 2.Kc2!
Na szachownicy mamy pozycję zugzwangu ? a przecież to określenie narodziło się dopiero pod koniec XIX wieku. 2...g5 3.hxg5 h4 4.g6 h3 5.g7 h2 6.g8H h1H 7.Hg7 mat (1-0).
Zauważmy, iż nie jest obojętne, na którym polu biały król powinien stanąć, zamykając w rogu swego czarnego kolegę. Nie wolno grać 2.Kc1, gdyż po 2...g5 3.hxg5 h4 4.g6 h3 5.g7 h2 6.g8H następuje 6...h1H szach! i białe radykalnie muszą pożegnać się z myślą o zwycięstwie.
Idea Polerio została rozwinięta i skomplikowana w studium węgiersko-amerykańskiego arcymistrza, dwukrotnego pretendenta do tytułu mistrza świata na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku. Względnie niedawno Pal Benkő wydał bardzo obszerne dzieło zabierające kilka setek jego partii oraz wybór studiów. Ach, jak przydałoby się mieć tę książkę w domowej bibliotece!
Pal Benkő (1980)
Białe zaczynają i wygrywają.
1.Wf2+! Kb3 Warto wiedzieć, że po 1...Kb1 2.Kc3 a1H+ 3.Kb3 czarne przegrywają, gdyż hetman nie może wziąć pod kontrolę pole f1.
2.Wf6! a5
Ponieważ króle są w opozycji, więc czarne nie mogą promować pionka, gdyż po 2...a1H? 3.Wb6+ Ka2 4.Wxa6+ Kb2 5.Wxa1 Kxa1 6.g5 Kb2 7.g4 Kc1 8.Ke4 Kd2 9.Kf5 Ke3 10.g6 białe łatwo wygrywają. W jakim celu jednak białe odbierają czarnym jedno zapasowe tempo, czemu służył manewr wieżą Wf1?f2-f6?
Otóż gdyby białe prostodusznie zagrały 1.Wa1 Kxa1 2.Kc2, to nastąpiłoby 2...h6! (2...a5? 3.g5! a4 4.Kc1 a3 5.Kc2 h6 6.g6 h5 7.g7 h4 8.g8H i mat w następnym ruchu) 3.Kc1 a5 4.Kc2 a4 5.Kc1 h5 6.g5 h4 7.g6 h3!
Diagram analityczny
po czym białe musiałyby pogodzić się z 8.gxh3 a3 pat (1/2), gdyż po 8.g7?? h2 9.g8H h1H+ czarne nawet wygrywają. 3.Wf1 Kb2 4.Wa1 h6 5.Kd2 Kxa1 6.Kc1!
6.Kc2? a4 7.Kc1 h5! 8.g5 h4 9.g6 h3 i nie wolno 10.g7 z powodu 10...h2 11.g8H h1H+, więc trzeba grać 10.gxh3 a3 11.g7 i powstaje znajomy pat.
6...h5 7.g5 h4 8.g6 h3 9.gxh3 a4 10.g7 a3 11.Kd2 Kb2 12.g8H a1H 13.Hg7+ Ka2 14.Hf7+ Kb2 15.Hf6+ i białe, schodząc hetmanem "po drabinie" dają mata z pola c2 (1-0).
Wyposażeni w klasyczną wiedzę możemy przystąpić do obejrzenia ciekawego pojedynku z zakończonego niedawno Memoriału Michaiła Tala, który odbył się w Moskwie, a nie w Rydze i nie na Łotwie, jak mogliby przypuszczać prostaczkowie.
A. Szirow - L. Aronian [C89]
Memoriał Tala
Moskwa, 10.11.2006 (r. 4)
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 Sf6 5.0?0 Ge7 6.We1 b5 7.Gb3 0?0 8.c3 d5 9.exd5 Sxd5 10.Sxe5 Sxe5 11.Wxe5 c6 12.d4 Gd6 13.We1 Hh4 14.g3 Hh3 15.We4 g5 16.Hf1 Hh5 17.Sd2 Gf5 18.f3 Sf6
W gambicie Marshalla trudno zaproponować nowinkę przed 20 posunięciem - pomijając zawsze istniejącą możliwość zrobienia przegrywającego ruchu. Również ta pozycja jest znana z praktyki arcymistrzowskiej.
19.a4 Sxe4 20.Sxe4 Hg6 21.Sxd6 Hxd6 22.Gxg5 Hg6 23.Hc1 Gd3 24.axb5 axb5 25.Wxa8 Wxa8 26.Kf2 Gc4 27.Gxc4 bxc4 28.g4 We8 29.Gf4 Hd3 30.Kg3 He2 31.Hb1 He1+ 32.Hxe1 Wxe1
Wydaje się, że żadna ze stron nie powinna tu liczyć na zwycięstwo. Broniąc się pasywnie białe powinny uzyskać remis. 33.Gd6 Wg1+ 34.Kf2 Wb1 35.Ga3 Goniec dyżuruje na zbyt krótkiej przekątnej i nie może wykonywać wyczekujących posunięć, toteż rysuje się - na razie jeszcze słabo dostrzegalna - groźba zugzwangu. Ale nawet po stracie pionka b2 przegrana białych wcale nie jest pewna. 35...Kg7 36.Kg3 Kg6 37.h3 h5 38.Kh4
Pozwala przeciwnikowi na odcięcie króla. Należało rozważyć 38.h4.
38...Wg1 39.Gc5 Wg2 40.Ga3 f6 41.gxh5+
41.f4 hxg4 42.hxg4 f5 nie rokuje utrzymania pozycji.
41...Kf5 Bardzo dobre jest 41...Kg7 42.f4 Kf7 i białym kończą się sensowne ruchy.
42.f4 Wg8 43.Gd6 Ke6
43...Wg2 44.Ga3 Wf2! (słabe jest 44...Kxf4? 45.h6 Wg8 46.Kh5 i czarne muszą remisować przez Wg8-g5 szach-g8) pozwalało grać na wygraną bez fajerwerków. Prawdopodobnie w tym momencie Aronian widział już wygrywający manewr wieży.
44.h6?
Pytanie brzmi, czy Szirow - nie wiedząc, iż Aronian ma w zanadrzu idee Polerio - w najbardziej niewłaściwym momencie pomyślał o zwycięstwie, bardzo potrzebnym w jego sytuacji turniejowej, czy też jest to objaw rezygnacji? A może po prostu nie chciał się męczyć w dającej pewne szanse praktyczne końcówce powstającej po 44.Ga3 Kf7 45.Gb4 Wg2 46.Ga3 Kg7 47.Ge7 Wxb2 48.Kg4 Kf7 49.Gd8?
44...Kxd6 45.Kh5 f5 46.h7 Wh8!! 47.Kg6 Ke7 48.Kg7 Ke8 49.Kg6Otóż to! Białe mogą zdobyć wieżę, ale wtedy ich król stanie się więźniem na polu h8, i zostaną zmuszone do wykonania przegrywającego ruchu pionkiem b2. Szirow mógłby się tu poddać ale uczynił to dopiero po następnych paru posunięciach. 49.Kxh8 przegrywa z powodu 49...Kf7 a la Polerio.
Diagram analityczny
i po wyczerpaniu się ruchów pionkiem "h" białe znajdą się w tematycznym zugzwangu. Nastąpiło jeszcze... 49...Kf8 50.h4 Ke7 51.Kg7 Ke8 52.Kg6 Kf8 53.h5 Ke7 54.Kg7 Ke8 55.Kg6 Kf8 56.h6 Ke8 57.Kf6 Wxh7 58.Kg6 Wf7 i Szirow poddał się (0-1), gdyż na chytrość Aroniana (oraz na ideę Polerio) nie ma już lekarstwa. Jak dobrze wiemy, na 59.h7 Wf8 60.Kg7 następuje 60...Wh8!! 61.Kxh8 Kf7.