Mimo, iż stolica Łotwy oddalona jest od centrum Polski o 3 godziny lotu samolotem, polscy miłośnicy szachów oglądali Michaiła Tala, "czarodzieja z Rygi", tylko trzykrotnie. Można przypuszczać, że wynikało to zarówno z braku wielkich turniejów z udziałem szachistów światowej ekstraklasy, lecz również z zasad obowiązujących w sowieckiej Federacji Szachowej, której szefowie mieli w rękach potężne narzędzie nacisku na szachistów - udzielenie zgody (a częściej - nie) na zagraniczny wyjazd. Trudno w to uwierzyć, ale przez całe lata urzędnicy o nic nie znaczących dziś nazwiskach odmawiali wydania paszportu nawet takim gigantom szachownicy jak Tal i Bronstein.
Po raz pierwszy Tal przyjechał do Polski w lutym 1966 roku. W pierwszym występie - symultanie z młodzieżową reprezentacją Warszawy - nie miał trudnego zadania, stracił bowiem tylko pół punktu (szczęśliwy remis z Jerzym Lewim). Kolejnym pokazem Tala była symultana zegarowa z reprezentacją Warszawy (2 godziny na 40 posunięć), która odbyła się 6. lutego w nowoczesnym wówczas domu akademickim "Riviera" przy udziale setek widzów. Naprzeciwko Tala, który wszystkie partie rozgrywał białymi, usiadł mocny zespół złożony z pięciu mistrzów (Andrzej Adamski, Jan Adamski, Romuald Grąbczewski, Władysław Schinzel, Stefan Witkowski), dwóch kandydatów na mistrza (Rafał Marszałek i Feliks Przysuski) i jednego zawodnika I kategorii (Marek Kwieciński).
Symultanista był w świetnej formie i oddał przeciwnikom zaledwie trzy połówki. Poniższe partie nigdy dotąd nie były publikowane w prasie. Trzy z nich udostępnił mi niedawno matematyk i zapalony gracz w szachy Stefan Wronicz, który przez kilkadziesiąt lat prowadzi własną kronikę szachową, zapisując wyniki ważnych i nieważnych turniejów oraz teksty partii mistrzów i amatorów.
Tal - Schinzel Władysław
1. d4 Sf6 2. c4 e6 3. Sc3 d5 4. Gg5 c5 5. e3 c:d4 6. e:d4 Ge7 7. Sf3 Se4 8. G:e7 H:e7 9. Gd3 S:c3 10. b:c3 d:c4 11. G:c4 0-0 12. 0-0 Sd7 13. We1 Sf6 14. Hd3 Wd8 15. Se5 Gd7 16. Gb3 Wac8 17. We3 Ge8 18. Wae1 b5 19. Wh3 Ha3 20. Sg4 S:g4 21. H:h7+ Kf8 22. Hh8+ Ke7 23. H:g7 Sf6 24. Wh6 Wd6 25. W:f6 Kd8 26. Hg3 a5 27. d5 a4 28. d:e6 a:b3 29. e:f7 1-0.
Tal - Przysuski Feliks
1. Sf3 f5 2. g3 Sf6 3. Gg2 d6 4. d4 c6 5. c4 Hc7 6. d5 g6 7. 0-0 Gg7 8. Sc3 0-0 9. Sd4 c5 10. Sc2 Sbd7 11. Gg5 Se5 12. b3 Sf7 13. Gd2 a6 14. Wb1 Gd7 15. a4 Wab8 16. e4 f:e4 17. S:e4 Gf5 18. S:f6+ G:f6 19. Wc1 Hd7 20. Se3 Gh3 21. G:h3 H:h3 22. Hg4 H:g4 23. S:g4 Gd4 24. Gc3 h5 25. Se3 Se5 26. G:d4 Sf3+ 27. Kg2 S:d4 28. Wb1 b5 29. a:b5 a:b5 30. b4 c:b4 31. W:b4 b:c4 32. W:c4 Sf5 33. We4 Wb7 34. We1 Wb2 1/2.
Tal - Adamski Andrzej
1. e4 c5 2. Sf3 g6 3. d4 Gg7 4. Sc3 Sc6 5. Ge3 Ha5 6. d5 Se5 7. Sd2 d6 8. Ge2 Sh6 9. h3 f5 10. f4 Sd7 11. e5 d:e5 12. Sc4 Hd8 13. f:e5 0-0 14. Hd2 f4 15. G:f4 Sf5 16. 0-0 Sd4 17. a4 Sb6 18. S:b6 H:b6 19. Gc4 H:b2 20. d6+ e6 21. Gh6 H:c2 22. H:c2 S:c2 23. G:g7 W:f1+ 24. W:f1 Se3 25. Gh6 S:f1 26. K:f1 a6 27. a5 Gd7 28. Se4 Kf7 29. Sg5+ 1-0.
Tal - Witkowski
1. e4 Sf6 2. e5 Sd5 3. d4 d6 4. Sf3 g6 5. Sg5 c6 6. c4 Sc7 7. f4 d:e5 8. f:e5 Gg7 9. c5 h6 10. Sf3 Gg4 11. Gc4 Ge6 12. G:e6 S:e6 13. Sc3 Sa6 14. 0-0 Sac7 15. Ge3 Sd5 16. S:d5 H:d5 17. Hc1 0-0 18. Kh1 Kh7 19. Hc2 Wad8 20. h4 Sc7 21. h5 He6 22. He4 f5 23. Hh4 Sd5 24. Gf4 g:h5 25. H:h5 S:f4 26. Hh2 Hg6 27. H:f4 Hg4 28. Sh2 H:f4 29. W:f4 e6 30. Sf1 Wd7 31. Wc1 Wfd8 32. Wc4 Gf8 33. g4 f:g4 34. Sg3 Ge7 35. W:g4 Wg8 36. W:g8 K:g8 37. Kg2 Gg5 38. Kf3 Wg7 39. Se4 h5 40. Wc2 Ge7 1/2
(źródło: oryginalny zapis mm Stefana Witkowskiego).
Najwięcej kłopotu sprawił Talowi Jan Adamski, grający obronę Nowoczesny Benoni (1.d4 Nf6 2. c4 c5 3.d5 e6); symultanista spędzał przy tej szachownicy najwięcej czasu, zmuszony do obliczania skomplikowanych wariantów. Tal o grze Adamskiego na konferencji prasowej powiedział: "Mój przeciwnik wybrał najsłuszniejszą strategię, grał na całej szachownicy, musiałem kontrolować wszystkie pola, a to pochłania wiele czasu".
A oto nigdy dotąd nie publikowane wspomnienie mm Romualda Grąbczewskiego, ex-mistrza Polski i olimpijczyka:
"Po symultanie organizatorzy postanowili pokazać Talowi coś specjalnego. Eskortowany przez grono kilkunastu oficjeli i mistrzów szachowych, Tal znalazł się w luksusowej restauracji "Kongresowa" w dominującym (z woli Józefa Stalina) nad miastem Pałacu Kultury i Nauki. "Kongresowa" była chyba jedynym miejscem w Warszawie i jednym z nielicznych w Polsce, gdzie w 1966 roku odbywały się pokazy strip-teasu.
Jednak ani sowicie zastawiony stół ani zręczność artystek nie wywołały zainteresowania Tala. W pewnym momencie jego przenikliwy wzrok spoczął na mojej osobie.
- Grałeś dzisiaj ze mną w symultanie, nieprawdaż? - zapytał Tal. Niepewnie potwierdziłem.
- Jesteś mistrzem szachowym? Chodź, urwiemy się stąd, pójdziemy porozmawiać o szachach.
Pojechaliśmy do hotelu "MDM", gdzie gość miał pokój będący jego bazą podczas warszawskiej części pobytu w Polsce.
Tal był niezwykle ożywiony i rozmowny, ja byłem tylko dość biernym słuchaczem. Na stole pojawiła się szachownica. W walizce Tala znalazła się butelka koniaku, który popijaliśmy ze szklanek do mycia zębów znalezionych w łazience; w owym czasie lodówki nie były znane jako wyposażenie pokoi w dobrym hotelu socjalistycznego państwa.
Było to niezapomniane przeżycie. Ja, skromny mistrz krajowy, słuchałem mistrza świata, który nieprzerwanie przez kilka godzin opowiadał o swoich występach, pokazywał z pamięci ciekawe partie i kombinacje, demonstrował znalezione podczas gry długie i zajmujące warianty oraz kontrwarianty, przytaczał zabawne historyjki i anegdoty. Pamiętam, że Tal pokazywał swoje partie z turnieju na Kubie i z meczu pretendentów z Portischem, zwłaszcza jedną z nich, w której zrobił niezupełnie poprawną ofiarę wieży, ale po niedoczasowych błędach Węgra wygrał.
Tal - Portisch
Bled 1965, (m. 1)
1. e4 c6 2. Sc3 d5 3. Sf3 d:e4 4. S:e4 Gg4 5. h3 G:f3 6. H:f3 Sd7 7. d4 Sgf6 8. Gd3 S:e4 9. H:e4 e6 10. 0-0 Ge7 11. c3 Sf6 12. Hh4 Sd5 13. Hg4 Gf6 14. We1 Hb6 15. c4!? Sb4
16. W:e6+ f:e6 17. H:e6+ Kf8 18. Gf4 Wd8 19. c5 S:d3 20. c:b6!? (20.Gh6 remisuje - M. Tal.) 20...S:f4 21. Hg4 Sd5 22. b:a7 Ke7 (22...g6!) 23. b4! Wa8 (23...Kd6!) 24. We1+ Kd6 25. b5 W:a7? (25...S:b6!?) 26. We6+ Kc7 27. W:f6! 1-0.
O 3. w nocy nieśmiało zauważyłem, że zbliża się pora wyjazdu do Krakowa i warto może kilka godzin odpocząć. Tal zgodził się i przez puste warszawskie ulice powędrowałem do domu. Kręciło mi się w głowie i sam nie wiedziałem, czy to od talowskiego koniaku czy od nadmiaru wrażeń, jakie wyniosłem tego dnia".
Inni miłośnicy szachów nie pozwolili zasnąć Talowi tej nocy i do symultany przeciwko młodzieżowej reprezentacji Krakowa (po 2 godzinnym rejsie samolotowym) przystąpił z lekko osłabionymi siłami. Z ośmiu partii jedną zremisował (ze Zbigniewem Węglowskim) i dwie (poniższą oraz z E. Kłaputem) przegrał.
Tal - Jędrzejek Czesław
1. d4 d5 2. c4 c6 3. Sc3 Sf6 4. e3 e6 5. Sf3 Sbd7 6. Gd3 d:c4 7. G:c4 b5 8. Gb3 (To posunięcie czasami wykonują białe w celu uniknięcia głównych wariantów po 8.Gd3; czarne w tym wariancie łatwo wyrównują.) 8...b4 9. Se2 Gd6 (W partii Petrosjan-Neżmetdinow (1959) było 9...Gb7 10.O-O Gd6 11.Sf4 O-O 12.Sg5 He7 13.Gd2 a5 14.We1 c5! z dobrą grą czarnych.) 10. 0-0 0-0 11. Sf4 (11.Sg3 nie wydaje się lepsze.) 11...c5 12. We1 Gb7
13. e4 (Białe powinny dążyć do e3-e4, w przeciwnym razie będą stały gorzej. Jednak w tym momencie jest to błąd.) 13...c:d4 (Złe było 13...G:e4 14.Sg5 Gd5 15.Sf:e6 fe 16.S:e6 He7 (16...G:e6 17.W:e6) 17. dc. Po 13...S:e4 14.d5 białe za piona miały pewną inicjatywę.) 14. H:d4 Gc5 15. Hd3 Sg4 16. Sh3 Hb6 17. Ge3 (Nie wolno 17.H:d7 Wad8 18.Ha4 Gc6 ze złapaniem hetmana ani 17.Wf1 Ga6 18.Gc4 Se5 i czarne wygrywają.) 17...G:e3 18. f:e3 Sc5 19. He2 S:e4 (Czarne już zdobyły pionka, a do tego mają lepszą pozycję.) 20. Sd4 Sgf6 21. Wad1 Wad8 22. Gc2 e5 23. Sf5 g6 24. Sg3 Ga6 (Wygrywające posunięcie; po 25.Gd3 nastąpi 25...W:d3 26.W:d3 S:g3 27.hg e4, a po 25.Hf3 jest 25...Sd2 26.Hf2 Sg4 i ginie biały hetman. Nastąpiło jeszcze...) 25. W:d8 G:e2 26. W:f8+ K:f8 27. W:e2 S:g3 28. h:g3 Sg4 29. Gb3 S:e3 30. Kh1 Hc6 31. Sg1 Hc1 32. Wf2 f5 33. g4 He1 34. We2 Hh4+ 35. Sh3 S:g2 0:1
(uwagi: Cz. Jedrzejek, źródło: manuskrypt S. Wronicza).
Wizyta Tala w Polsce trwała od 3 do 12 lutego. Później odwiedził nasz kraj tylko dwukrotnie. Latem 1970 roku dał w Warszawie jeden seans gry jednoczesnej i znowu towarzyszyły mu setki kibiców; wśród nich byłem i ja. W 1974 roku wygrał turniej międzynarodowy w Lublinie (1. Tal 12,5/15, 2. Pribyl 9,5, 3. Suba 8,5 etc.) a partie z tego ostatniego występu można znaleźć w wielu bazach komputerowych.
Tomasz Lissowski
(artykuł ukazał się w "Przeglądzie Szachowym" 1999 nr 12)