Felietony Szachowej Vistuli

http://szachowavistula.pl/vistula/exorientelux.htm

     Łacińska maksyma głosi, że "światło przychodzi ze wschodu". Jest to stwierdzeniem oczywistego faktu, że na wschodzie świta, lecz również, że na Wschodzie powstawały wielkie kultury, wielkie cywilizacje, wielkie religie.

     Pewien przedsiębiorczy wydawca w XIX wieku wydłużył zdanie do postaci:

EX ORIENTE LUX
ET LUDUS SCACCORUM

czyli: "Ze wschodu przychodzi światło i gra szachowa"
a następnie umieścił je na okładce swego miesięcznika szachowego.
Czy był to tylko chytry zabieg marketingowy?
Nie.
     Większość historyków przychyla się bowiem do opinii, że najwcześniejsze formy gry szachowej pojawiły się w Indiach.
Miało to miejsce najpóźniej w 6 wieku naszej ery.
     Jednak znacznie wcześniej, nawet o kilka stuleci, istniały tam gry do szachów w pewnej mierze zbliżone. Zabytki literatury staroindyjskiej nie dostarczają prawie żadnych szczegółów technicznych. Pewne są tylko nieliczne ściśle określone terminy. Należą do nich:

daszapada (sanskr. dasia - dziesięć, pada - miejsce, pole) - plansza składająca się z 10 kolumn i 10 rzędów;
asztapada (aszta - osiem) - plansza składająca się z 8 kolumn i 8 rzędów, czyli 64 pola.

     Jest niemal pewne, że gra na asztapadzie, która często była wykonana z tkaniny i której pola nie były naprzemiennie dwubarwne, wiązała się z rzucaniem kości (kostek), na których zaznaczone były liczby.

Z wielkich epopei indyjskich znane jest pojęcie:

czaturangam balam

czyli "czteroczłonowa armia". Armia indyjska, np. również ta, której przyszło się zmierzyć z wojskami Aleksandra Macedońskiego, składała się z czterech formacji:

piechota;
wozy bojowe czyli rydwany;
konnica;
słonie bojowe,
zaś na czele armii stał radża czyli król.

     I oto (najpóźniej) w VI wieku asztapada zaczyna służyć do zupełnie nowej gry, która zwie się czaturanga czyli "czteroczłonowa", "składająca się z czterech elementów".
     Jaka zasada gry jest wymagana, by nie losową grę uznać za prototyp szachów? Tą zasadą jest, że rezultat rozgrywki (dziś powiedzielibyśmy - los partii) zależy od losu jednej bierki - króla dowodzącego armią. Utrata króla powoduje natychmiastową przegraną.
     Gwoli ścisłości trzeba dodać, że do wygranej prowadziło również pozbawienie nieprzyjacielskiego króla całej jego armii lub stworzenie sytuacji patowej. Te zasady w ciągu następnych stuleci uległy ewolucji.
Gra miała naśladować wojnę, ćwiczenie czaturangi miało pomóc dowódcom wojskowym w prowadzeniu prawdziwych kampanii wojennych.

     Warto w tym miejscu wspomnieć o ciekawej hipotezie, zaproponowanej przez brytyjskich badaczy Hirama Coxa i Duncana Forbesa pod koniec XIX wieku. Twierdzili oni, że w swej najstarszej postaci czaturanga była grą czteroosobową:

(ilustracja 4)

a następnie w wyniku ewolucji nastąpiło przemieszczenie bierek do znanego dziś układu:

(ilustracja 5)

     Problem "dwuwładzy" rozwiązano w obu armiach w ten sposób, że jeden z królów stał się Ministrem; utrata tej bierki nie kończyła rozgrywki.

Ruchy bierek w czaturandze były następujące:

Król, Rydwan (Wieża) i Jeździec - jak dziś;
Pion - jak dziś, ale bez podwójnego ruchu z pozycji wyjściowej;
Minister - jedno pole po skosie;
Słoń - przeskakuje o dwa pola po skosie (istniały inne warianty).

     Oto, jak mogła wyglądać indyjska figura króla wykonana z kości słoniowej (nie zachował się żaden komplet; tu wyrób z VIII-IX w. według wzorów indyjskich):

(ilustracja 6)

Na początku VII stulecia czaturanga znana jest w Persji pod nazwą:

czatrang

Do terminologii wchodzi nowa nazwa najważniejszej bierki - szach i związane z nazwą tą określenie szach - mat ("król zabity").

     Z Persji gra rozprzestrzenia się do Azji Środkowej (gdzie dziś znajdują się państwa Uzbekistan, Kirgistan, Tadzykistan i Turkmenistan), a zdaniem niektórych badaczy - poprzez Kaszmir na wschód do Chin. Rzecz jasna chińscy uczeni kwitują te teorie wzruszeniem ramion, są bowiem pewni, że to nie w Indiach, lecz właśnie w Chinach i to znacznie wcześniej niż w VI wieku urodziły się szachy...
Znane są dwa ważne perskie źródła pisane, z których dowiadujemy się o istnieniu gry czatrang.

1/ "Czatrang - namag" (VI - IX w.) opisuje wizytę posłów indyjskich na dworze perskiego władcy Chosrausa I (żył w latach 531 - 579); podane są nazwy bierek;
2/ "Szach - name" ("Księga królów") - epos poety Firdausi (ok. 940 - ok. 1020); powtórzona jest historia króla Chosrausa I, a ponadto podane zostaje położenie bierek.

Najstarsza zachowana kopia "Księgi królów" pochodzi z XIII wieku. Oto jedna z kunsztownych ilustracji; zwraca uwagę jednobarwna plansza do gry.

W VII wieku (lata 632 - 651) Arabowie podbijają Persję. Gra przenosi się do świata arabskiego pod nazwą:
szatrandż

(ilustracja 7)

Arabowie wzbogacają grę o dwa nowe pojęcia: 1/ Tabija - pozycja, zwykle symetryczna, w której obie strony mają wykonane po kilkanaście posunięć.

(ilustracja 8)

Od niej rozpoczyna się rzeczywista partia, szybciej dochodzi do starcia figur i rozstrzygnięcia walki. 2/ Mansuba - pozycja z niewielką ilością bierek, często ułożona sztucznie przez autora, nie zaś wzięta z partii.

(ilustracja 9)

Za pomocą oryginalnych manewrów, często z pomocą ofiary, jedna ze stron matuje króla. W ten sposób szatrandż dał początek kompozycji szachowej.

Widok arabskich bierek był całkowicie inny niż indyjskich:

(ilustracja 10)

     Z imperium arabskiego szatrandż rozprzestrzenił się na zachód i północ. Dotarł do Bizancjum, a następnie do podbitej przez Maurów Hiszpanii oraz do południowych Włoch i Sycylii.
     Waregowie (czyli wikingowie) z Konstantynopola przywieźli szatrandż na Ruś i tam uprawiano grę ponoć już w IX wieku.
     Z Hiszpanii gra przenosi się do Francji, a po najeździe Wilhelma Zdobywcy trafia na Wyspy Brytyjskie.
     Następuje ewolucja kształtów bierek; początkowo kopiowane są wzory arabskie...

(ilustracja 11)

... lecz w pewnym momencie pojawiają się formy antropomorficzne, jak w przepięknych szachach z wyspy Lewis:

(ilustracja 12)

(ilustracja 13)

aż wreszcie bogactwo formy przypomina bierki indyjskie z VIII wieku:

(ilustracja 14)

tutaj szachy z południowych Włoch

     Używana w Afryce północnej nazwa gry szateredż przetrwała w językach używanych na Półwyspie Iberyjskim:

ale inne narody nie poszły tym śladem:

     Perski termin oznaczający władcę - króla oraz najważniejszą bierkę w grze czatrang został przyjęty prawie w całej Europie jako nazwa całej gry.

     Szachy stają się elementem kultury dworskiej, rycerskiej. W szachy gra duchowieństwo, niekiedy na stawki pieniężne, a tak zapamiętale, że potrzebne są płynące od najwyższych hierarchów zakazy.
Arabski "firz" (czyli wezyr) w średniowiecznych rycerskich czasach staje się najpierw Dziewicą (Viérge), a następnie Królową. Gra w szachy, obok ujeżdżania koni, sokolnictwa, pływania, strzelania z łuku, gimnastyki i układania wierszy, jest jednym z siedmiu niezbędnych przymiotów (probitates) każdego prawdziwego rycerza. Powstaje literatura szachowa; najpierw pojedyncze utwory poetyckie, np.
- wiersz "Versus de Scachis", napisany po łacinie w północnych Włoszech w latach 900 - 950;
- wiersz o szachach pisze po hebrajsku żydowsko-hiszpański poeta Abraham ibn Ezra (1089 - 1164).

     W XIII wieku za panowania hiszpańskiego króla Alfonsa X zostaje spisane "Libro de los Juegos", opisujące zasady gry w szachy, tryktrak i kości.      Szachy towarzyszą synom z rodów królewskich w najrozmaitszych okolicznościach. Po przegraniu partii z księciem francuskim młody Wilhelm Zdobywca ukarał rywala rozbijając mu szachownicę na głowie. Książe Konrad Szwabski (1267) i elektor saski Jan Fryderyk (1547) przy grze w szachy usłyszeli wyrok śmierci.

(ilustracja 15)

     Do dziś, gdy szachiści czują się niedowartościowani, lub gdy udają się do możnych tego świata z prośba o sponsoring, to mówią, że są reprezentantami "gry królewskiej" ("The royal game of chess").

(ilustracja 16)

     Jak widać, również w głębokim średniowieczu nie brakowało niewiast potrafiących dobrze w szachy. Skoro wymieniliśmy nazwę naszego kraju, jest właściwy moment do zadania pytania, jak i kiedy szachy trafiły do Polski? Źródła pisane nie pozwalają udzielić jednoznacznej odpowiedzi. Można jednak odwołać się do osiągnięć archeologii i wymienić najstarsze znaleziska:

Szczecin - 6 pojedynczych bierek - XI w.
Gdańsk - 5 pojedynczych bierek - XI-XII w.
Kołobrzeg
Wolin
Santok, Międzyrzecz
Kruszwica, Inowrocław
Wrocław - 9 pojedynczych bierek - XI-XII w.
Kraków - wieża z kości słoniowej, XII wiek, przedstawiająca uzbrojonego wojownika; figurkę ze zbiorów PAU ukradli Niemcy podczas II wojny.

     Na tle tych skromnych ilościowo znalezisk jak klejnot błyszczą Szachy Sandomierskie, datowane na I połowę XII wieku. Odkryte przez ekipę kierowana przez małżeństwo Gąssowskich w 1962 roku. Wykonane z jeleniego rogu, zachowały się niemal w komplecie (brakuje 3 pionów)

(ilustracja 17)

(ilustracja 17A)

     Uwzględniając powyższe można przyjąć, że szachy na tereny dzisiejszej Polski trafiły z wielu źródeł:
drogą morską od północy (Wikingowie);
od południa dzięki kupcom wędrującym przez Bramę Morawską; śladem tego terminologia niemiecka terminologia zapożyczona przez język czeski;
ze wschodu dzięki kupcom wędrującym z Rusi do Europy Środkowej;
dzięki udziałowi rycerstwa Henryka Sandomierskiego w wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej w 1153 roku;
dzięki "importowi" zakonników z zachodu, również Zakonu Krzyżackiego w 1225 r. przez Konrada Mazowieckiego.

     Wracamy do historii szachów w Polsce.
     Wiele rodów rycerskich posługiwało się herbami z motywami szachowymi.

(ilustracja 18)

     Maurycy Dzieduszycki w opracowaniu "Szachy w Polszcze" z 1856 roku wylicza jedenaście takich herbów. Najsławniejszym z nich był herb "Wczele", którym pieczętował się imć pan Zagłoba z "Trylogii".

(ilustracja 19)

     Na tarczy szachownica w żółte i białe pola, w klejnocie ciemnoskóra niewiasta z obwiązaną głową trzymająca w rękach takąż szachownicę.
     Zajmująca jest legenda związana z powstaniem tego herbu. Oto rycerz Hułub trafił na dwór króla Maurów, którego córka słynęła jako niepokonana szachistka. Wyzwała ona Hołuba na pojedynek, a wygrywający miał prawo uderzyć pokonanego szachownicA w głowę. Hołub wygrał, ale warunek pojedynku wypełnił z iście rycerską delikatnością. Król Maurów, ujęty Hołuba biegłością w grze, obdarzył go nie tylko drogocenną szachownicą, ale i własną córką. Ta usadowiła się w rycerza herbie, zwanym od tej pory "Wczele" ("w czoło"). Herb miał pojawić się w Polsce za czasów Bolesława Krzywoustego, ale żelaznych dowodów na to nie ma.
Herb "szachowy" miało województwo kaliskie i miasto Wieruszów.

     Pierwsze relacje pisane o szachach w Polsce pochodzą z wieku XIV (wzmianka w ustawie sejmu w Wiślicy z 1347 roku) i XV (statut Łaskiego, kroniki Janka z Czarnkowa).      W XII wieku komplet bierek szachowych zwykle przedstawiał: króla, królową, biskupów, rycerzy i pieszych żołnierzy. Gra w szachy stała się punktem wyjścia do rozważań filozoficznych na temat moralności, postępowania w życiu codziennym i w polityce. Najsławniejszym moralitetem szachowym było dzieło Jakuba Cessolisa (1250 - 1320) nazywane w skrócie "De ludo scachorum".

(ilustracja 20)

     Dzięki utworom tego typu w języku potocznym zagościły metafory, przysłowia i porównania związane z szachami.

(ilustracja 21)

     Na średniowiecznym drzeworycie anioł odmierza królowi ziemski czas; czas skończył się, śmierć dała królowi mata.
Niezwykle wczesny przykład zastosowania pomiaru czasu w partii szachów.

     W drugiej połowie XV wieku w Hiszpanii rodzi się reforma zasad gry. Usankcjonowana zostaje roszada. Pion zyskuje prawo wykonania podwójnego ruchu, pojawia się bicie w przelocie.
Goniec i królowa (hetman) stają się figurami dalekiego zasięgu. Znikają ograniczenia arabskiego szatrandżu, rodzą się szachy dynamiczne, partie można wygrać w kilka lub kilkanaście posunięć. W Hiszpanii i Włoszech powstają liczne dzieła (traktaty) poświęcone grze. Najsławniejsi autorzy to Damiano, Vincent, Lucena, później Greco zwany Kalabryjczykiem.

     Poważny wpływ na popularyzację szachów w Polsce miało przybycie do naszego kraju księżniczki bony Sforzy wraz z licznym gronem dworaków. Szlachetna rozrywka umysłowa zostaje unieśmiertelniona w poemacie Jana Kochanowskiego.

(ilustracja 22)

     Utwór powstał przed rokiem 1566. Tu okładka pierwszego wydania - drukarnia Wierzbięty w Krakowie. Już bardzo pobieżna analiza tekstu dowodzi, że Kochanowski był wytrawnym znawca szachów. Mało znany obraz Jana Matejki "Rzeczpospolita Babińska" z 1880 roku pokazuje mistrza Jana grającego w szachy z Marcinem Bielskim.

(ilustracja 23 i 24)

     Okładka "Szachów" trafiła na jeden z bardzo nielicznych polskich znaczków pocztowych z motywem szachowym.

(ilustracja 25)

Jakie dzieło sztuki z motywem szachowym, prezentowane w polskich muzeach, należy uznać za najciekawsze i najcenniejsze? Niewątpliwie jest to obraz włoskiej malarki Sofonisby Anguiscioli z 1555 r.

(ilustracja 26)

     Od I połowy XIX wieku znajduje się on w kolekcji Raczyńskich i dziś stanowi własność Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Kopia tego obrazu znalazła się na obwolucie książki Jerzego Giżyckiego "Z szachami przez wieki i kraje" wydanej po raz pierwszy pół wieku temu.
Pamięci zmarłego w ubiegłym roku autora chciałbym poświęcić ten bardzo skrótowy zarys historii szachów.

© Tomasz Lissowski