Młody adept po przejściu szkolenia początkowego wie, że król w początkowej fazie partii powinien znaleźć bezpieczne schronienie i że utrata prawa do wykonania roszady oznacza pogorszenie pozycji. Znacznie węższe grono szachistów jest poinformowane o tym, że od tej reguły istnieją wyjątki.
Na początku lat 40. grupa młodych szachistów radzieckich (Konstantynopolski, Geller, Bronsztejn, Bolesławski i inni) intensywnie pracowała nad zrehabilitowaniem obrony królewsko-indyjskiej, która wcześniej miała opinię ryzykownego, mało poprawnego otwarcia. W poszukiwaniu antidotum na groźny atak Fritza Saemischa (1.d4 Sf6 2.c4 g6 3.Sc3 Gg7 4.e4 d6 5.f3!) Bolesławski i Bronsztejn rozpracowali inną kolejność posunięć, a mianowicie: 1. d4 Sf6 2. c4 d6 3. Sc3 e5! (obrona białoruska).
Na pierwszy rzut oka pomysł (należący, jak się wydaje, do F. Bohatyrczuka) . jest nielogiczny, bowiem po narzucającym się 4. d:e5 d:e5 5. H:d8+ K:d8 czarne zostają zderoszowane, a pozycja ich króla na otwartej kolumnie pozwoli białym zarobić tempo po zagraniu wieżą na d1, co może być wstępem do opanowania otwartej magistrali. Okazuje się jednak, że są to wszystko ogólne dywagacje, oderwane od konkretnej pozycji, a w praktyce sprawa jest bardziej skomplikowana. Niebezpieczeństwa wyrastające przed białymi w przypadku bezplanowej gry dobrze ilustrują dwie partie niezapomnianego Tigrana Petrosjana.
Amagalian - Petrosjan
Tbilisi 1945
1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 e5 4.d:e5 d:e5 5.H:d8+ K:d8 6.Gg5 c6 (lub 6...Ge6 7.O-O-O+ Kc8.) 7.Sf3 Sbd7 8.0-0-0 Kc7 9.a3 Sg4!
(Czarne przejmują inicjatywę.)10.Gh4 f6 11.h3 Sh6 12.g4 Sf7 13.Gg3 a5 14.Sd4 Sc5 15.e3 Sd6 16.Sc2 Sde4 17.S:e4 S:e4 18.Gh4 g5 19.Gg3 h5 20.g:h5 S:g3 21.f:g3 W:h5 22.Gg2 Ge6 23.Gf1 a4 24.Wd2 Gc5 25.Wf2 f5 26.Wg1 Wah8 27.Kd2 f4 28.g4
28...W:h3! (Pozycyjna ofiara jakości, typowa dla twórczości Petrosjana. Czarne uzyskują groźną lawinę pionów.) 29.G:h3 W:h3 30.Kd3 G:e3 31.S:e3 W:e3+ 32.Kd2 G:c4 33.Kc1 e4 0-1.
Germek - Petrosjan
Bled 1961
1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 e5 4.d:e5 d:e5 5.H:d8+ K:d8 6.Sf3 Sbd7 7.Gg5 . (lub 7.g3 c6 8.Gh3 Gd6 9.Ge3 h6 z równą grą.) 7...c6 8.0-0-0 Kc7 9.Gh4 Gb4 10.Kc2 We8 11.Gg3 Sh5 12.Sd2 f5 13.e3 S:g3 14.h:g3 Sf6 15.a3 Gf8 16.Ge2 (Po 16.b4 następuje 16...Sg4.) 16...a5 17.Wde1 e4 18.Sb3 a4 19.Sd4 We5 20.Kb1 Wc5 (Zapobiega manewrowi 21.Gd1) 21.Wc1 g6 22.Ka1 h5 23.Whd1 We5 24.Wd2 Sd7 25.Gd1 Sc5 26.Ge2 Gd7 27.Kb1 Ge8 (Czarne szykują decydujący szturm, a białe muszą się temu bezsilnie przyglądać.) 28.Wh1 Gf7 29.Wc1 Sd7 30.Ka1 Wc5 31.Sb1 Gg7 32.Wdc2 Wca5 33.Wd1 Wh8 34.Sd2 Sc5 35.Kb1
35...h4 36.g4 f4 37.Sf1 h3 38.g:h3 f3 0-1.
Oczywiście białe nie muszą grać 4.d:e5, mogą zamknąć centrum przez d4-d5 albo podtrzymać napięcie przez Sg1-f3, ale jest to ruch z innej bajki, atak Saemischa zostaje wykluczony.
Kopyłow - Lilienthal
Moskwa 1949, mistrz. ZSRR
1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 e5 4.d:e5 d:e5 5.H:d8+ K:d8 6.Sf3 Sfd7 (Wg Gellera słabsze od 6...Sbd7, ale białe muszą jeszcze wiedzieć, jak to wykorzystać.) 7.g3 f6 8.Gg2 c6 9.0-0 a5 (Czarne wyprowadziły tylko jedną figurę, . straciły roszadę, a wcale nie stoją źle.) 10.b3 Sa6 11.Wd1 Kc7 12.Sd2 Sdc5 13.f4?! (Próba przechwycenia inicjatywy prowadzi do powstania słabości.) 13...e:f4 14.g:f4 Gg4 15.h3 Gh5 16.Sf3 We8 17.Sd4 (Białe figury nie zdobyły żadnej placówki w centrum.) 17...Se6 18.S:e6+ W:e6 19.f5 Gc5+ 20.Kf1 We7 21.Gf4+ Kc8 22.Gf3 (Trudna decyzja, ale na e2 pion był nie do utrzymania; czarne zagrałyby Wh8-e8 i Gc5-b4.) 22...G:f3 23.e:f3 g5 24.f:g6 (Goniec f4 nie ma dobrego odejścia na przekątnej c1-h6, a w innym przypadku nastąpi 24...We3.) 24...h:g6 25.Se4 W:h3 26.Kg2 Wh5 27.a3 We6 i czarne zrealizowały przewagę po dalszych kilkunastu posunięciach (44, 0:1)
Obejrzane partie pozwalają na ostrożne sformułowanie kilku ogólniejszych wniosków. W obronie białoruskiej po wymianie hetmanów gra przechodzi z debiutu bezpośrednio do złożonej końcówki z pominięciem fazy gry środkowej. Czarny król, kryjący się na c7, jest przygotowany, by szybko włączyć się do walki. Opanowanie kolumny "d" przez białe wieże to często sukces pozorny; czarne mogą skutecznie . kontrolować pola wtargnięcia d6, d7 i d8. Czarne wieże operują najczęściej na kolumnach skrzydłowych. Ważnym punktem "tranzytowym" czarnych figur jest pole . c5; goszczą tam skoczki, czarnopolowy goniec, a bywa, że i wieża. Pion a5 broni tej ważnej placówki od napaści białego piona "b". Białe nie mogą zbyt wcześnie (a czasem - wcale) przesunąć swego piona na e4, gdyż wtedy pole d4 stałoby się słabe (możliwy jest manewr Sc5-e6-d4). Oddanie czarnym inicjatywy w centrum i na skrzydle hetmańskim pozwala zagrać e5-e4, wesprzeć wysuniętego piona sąsiednim pionem "f" i kontynuować natarcie pionami "h" i "g". Białopolowy goniec białych, pilnujący piona c4, łatwo może zamienić się w "złego", pasywnego gońca.
Czytelnik nie powinien jednak ulegać złudzeniu, że w obronie białoruskiej czarne niemal forsownie wygrywają. Oto pouczająca partia Spasskiego z jego krótkiego okresu panowania na tronie mistrza świata.
Spasski - Gheorghiu
Siegen 1970, olimpiada
1.d4 Sf6 2.c4 d6 3.Sc3 e5 4.d:e5 d:e5 5.H:d8+ K:d8 6.Sf3 Sfd7 7.Gd2 c6 8.g4!? a5 9.g5 Sa6 10.h4 Sac5 11.Ge3 f5 12.g:f6 g:f6 13.0-0-0 Ke8 14.Gh3 Sb6 15.G:c8 W:c8 16.b3 h5 17.Wdg1 Sbd7 18.Sd2! (Białe mają stabilną przewagę.) 18...Kf7 19.Sde4 Ke6 20.Kb2 Ge7 21.Wg7 (Grozi 22.W:e7+.) 21...S:e4 22.S:e4 Wcg8 23.Whg1 W:g7 24.W:g7 Gf8 25.Wg1 b6 26.Kc2 Ge7 27.f3! Kf7 28.Gf2 (Z planem 28.Se4-g3, e2-e4 i Sg3-f5.) 28...f5 29.Sg5+ G:g5 30.W:g5 f4 31.e3 f:e3 32.G:e3 Wh7 33.Kd3 c5
34.Gd2! Kf6 35.Gc3 Ke6 36.Ke3! (Czarne nie mają wyczekujących ruchów.) 36...Wh8 37.Ke4 Sf6+ 38.Kd3 Sd7 39.f4 Wd8 40.f:e5 Sf6+ (40...S:e5 41.Ke4 +-) 41.Kc2 1-0.
Zauważyłem, że ostatnio z przywileju wykonania roszady chętnie rezygnuje arcymistrz Michał Krasenkow, skądinąd głęboki znawca kilku głównych odgałęzień obrony królewsko-indyjskiej. Ci przedstawiciele szachistów młodszego polecenia, którzy nigdy nie studiowali partii Nimzowitscha, którzy nie lubią "nudnego" lawirowania i złożonych końcówek, w walce z arcymistrzem są bezradni. Nie mogą powtórzyć najnowszych tasiemcowych wariantów z "Informatora", nie wiedzą, jakie figury wymienić, a jakie zachować. Krasenkow manewruje we własnym obozie, . niczym szczególnym nie grozi, aż wtem przeciwnik traci malutkiego pionka i musi się poddać. Oto kilka świeższych przykładów.
Spangenberg - Krasenkow
Najdorf Open Buenos Aires 1998
1.e4 c5 2.c3 e5 3.Sf3 Sc6 4.d4 c:d4 5.c:d4 e:d4 6.S:d4 Sf6 7.Sc3 Gb4 8.S:c6 d:c6 9.H:d8+ K:d8 10.f3 Ge6 11.Ge3 Sd7 12.a3 Gd6 13.0-0-0 Kc7
(Czy w tej pozycji można mówić o przewadze którejkolwiek ze stron? Nader . wątpliwe. Białe wybierają "aktywny" plan gry; najpierw oddają przeciwnikowi parę gońców, aż wreszcie wpadają, na własne życzenie, w przegraną końcówkę gońcową.) 14.f4!? Sb6 15.Gd3 Sc4 16.G:c4 G:c4 17.e5 Ge7 18.f5 Wad8 19.g4 Wd3 20.W:d3 G:d3 21.Gf4 Kc8 22.We1 Wd8 23.e6 f:e6 24.W:e6 Gh4 25.h3 Gc4 26.We4 . Gb3 27.Wb4 Gf7 28.We4 g6 29.Ge3 g:f5 30.g:f5 Gf6 31.h4 (31.G:a7 nie było chyba gorsze.) 31...Gd5 32.Wg4 a6 33.Gg5? (33.Gd4!?) 33...Wg8! 34.S:d5 c:d5 35.Wg3 h6 36.Gf4 W:g3 37.G:g3 h5! -+ 38.Kc2 Kd7 39.b3 Ke7 40.a4 Ga1 0-1.
W marcu Michał Krasenkow zajął dzielone pierwsze miejsce na turnieju w Szanghaju. Meldunki turniejowe były pilnie analizowane przez cały świat, gdyż na starcie stanęli dwaj zawodnicy z Birmy, których rankingi powszechnie uchodzą za sztucznie wyśrubowane. Nasz arcymistrz pokazał większości egzotycznych przeciwników, gdzie jest ich "miejsce w szeregu".
Yin Hao - Krasenkow
Szanghaj 2000 (r. 3)
1.d4 g6 2.c4 Gg7 3.Sc3 d6 4.g3 e5 5.d:e5 (Pokusa jest zbyt silna: a nuż uda się wymienić wszystkie figury i "urwać" połówkę groźnemu przeciwnikowi? Redaktor Sławomir Wach chętnie przypomina w takich momentach maksymę powtarzaną przez Karpowa: dobry szachista nie powinien się obawiać grania równej pozycji.) 5...d:e5 6.H:d8+ K:d8 7.Gg2 c6 8.b3 Kc7 9.Ga3 Sh6 10.0-0-0 Gf8 11.G:f8 W:f8 12.e3 Ge6 13.Se4 f6 14.Se2 Sd7 15.Wd2 Sf7 16.h4 a5 17.S2c3 h6 18.Sa4 Wad8 19.Whd1 f5 20.Sd6 e4 21.S:f7 G:f7 22.Gf1 Ge6 23.Ge2 b6 24.Kc2 Wde8 25.Wd4 Wf7 26.a3 Wfe7 27.Sc3 Gf7 28.Sa4 h5 29.Wd6 Wb8 30.W6d4 Ge8 31.W4d2 We5 32.Kb2 Sf6 33.Wc1 Gf7 34.Wcd1
34...b5! (Ruch wymagający głębokiej oceny pozycji.) 35.c:b5 We:b5 . (Konsekwentnie, po 35...cb? 36.Wc2+ Kb7 37.Sc5+ wygrać mogłyby tylko białe.) 36.G:b5 W:b5 37.Wa1 G:b3 38.Sc3 Wb6 39.a4 (Godne uwagi 39.Wb1 i dalej . Kb2-a1.) 39...Gc4+ 40.Kc1 Sd7 41.Wb1 Wb4 42.Sd1 Sc5 43.W:b4 a:b4 44.Wc2 Sd3+ 45.Kb1 Gb3 46.Wd2 c5 47.f3 G:d1 48.W:d1 b3 49.f:e4 f:e4 50.Wf1 c4 51.Wf7+ Kb6 52.a5+ K:a5 53.Wc7 Kb4 54.Wb7+ Kc3 0-1.
Iście "petrosjanowska" partia!
Aung Aung - Krasenkow
Szanghaj 2000 (r. 11)
1.d4 d6 2.c4 e5 3.d:e5 d:e5 4.H:d8+ K:d8 5.Sf3 f6 6.Sc3 Ge6 7.e3 Sd7 8.Ge2 c6 9.0-0 Sh6 10.Wd1 Sf7 11.b3 a5 12.Gb2 Kc7 13.Wac1 Sc5 14.Sd2 Ge7 15.Sde4 S:e4 . 16.S:e4 a4 17.Sc3 a:b3 18.a:b3 Ga3 19.G:a3 W:a3 20.Wb1 Wd8 21.W:d8 S:d8 22.Kf1 Gf5 23.Wb2 Se6 24.Gd1 Wa8 25.Gc2 (Białe pozbywają się "złego" gońca", ale to nie koniec kłopotów.) 25...G:c2 26.W:c2 Sc5 27.b4 Sd3 28.b5 f5 29.Ke2 Sc5 30.f3 Wa3 31.b:c6 b:c6 32.Sd1 Wa1
33.Kd2 g5 34.Ke2 e4 35.Kd2 h5 36.Ke2 e:f3+ 37.g:f3 g4 (Grozi wyrobienie wolniaka.) 38.Sf2 Wg1 39.f:g4 f:g4 40.Wd2 Wg2 41.Kf1 W:h2 42.Wd4 Se6 43.S:g4 . (Fałszywa kombinacja.) 43...Wh1+ (A oto obalenie.) 44.Kg2 Wh4 45.Kg3 W:g4+ 46.W:g4 h:g4 47.K:g4 Kd6 48.Kf5 Sc5 49.e4 Sd7 50.Kf4 Kc5 51.Kf5 K:c4 52.Ke6 Sb6 53.Kd6 c5 54.e5 Kd4 55.e6 Sd5 0-1.
Artykuł był publikowany w numerze kwietniowym "Panoramy Szachowej"