Lata młodzieńcze wielu wybitnych szachistów z przeszłości stanowią często przesłowiową "białą plamę". W przypadku mniej znanych graczy jest niemal regułą, że do ich partii nie potrafimy dopasować żadnej biografii. Czasem jednak wkracza przyjaciel historyka gry szachowej - przypadek i z niebytu wyłania się postać dotąd mało znana, niekiedy o poważnej sile gry.
W styczniu 2001 zatelefonowała do mnie pani Elida Kauffman, wnuczka Morrisa Freeda, szachisty z przełomu XIX i XX wieku. Pani Kauffman poszukiwała wiadomości o swoim dziadku i wzamian za informacje o jego działalności szachowej mogła zaoferować dane z rodzinnego archiwum.
Jak wynika z drzewa genealogicznego pani Kauffman oraz z rozmaitych innych dokumentów rodzinnych, Freed urodził się 28 września 1871 roku na ziemiach polskich pod zaborami. Jego ojcem był Majer Freed (? - przyp. aut.), matką Esthera z domu Steinman. W młodości kształcił się muzycznie, poznał również grę w szachy. Po osiągnięciu dojrzałości uczył w szkole. Raisel, najstarsza córka rabina Chaima Lejby Buchmana odpowiedziała na objawy zainteresowania ze strony Freeda i poślubiła go w 1898 roku. W 1900 roku przyszedł na świat ich pierwszy potomek, syn Izydor.
W 1904 r. rodzina Freeda odbyła podróż przez Atlantyk, jak uczyniły to tysiące ludzi przed nimi, by po czternastu dniach podróży na pokładzie statku Columbia dotrzeć 20. sierpnia do Ellis Island. Po wypełnieniu wszelkich formalności przed obliczem agentów imigracyjnych, zadeklarowaniu wwozu sumy 100 USD oraz podpisaniu aktu wypowiedzenia posłuszeństwa carowi Rosji Mikołajowi Drugiemu cała rodzina skierowała się ostatecznie do Filadelfii, gdzie już mieszkał brat Morrisa, Izydor. Niebawem Morris otworzył w północno-wschodniej części miasta mały sklep z instrumentami muzycznymi, nieopodal miejsca zamieszkania. Zaabsorbowany rozkręceniem byznesu i mający na utrzymaniu rodzinę Freed był zbyt zajęty, by oddawać się ulubionej rozrywce, toteż przez kilka lat nie uczestniczył w życiu szachowym. Dopiero w marcu 1909 r. rubryka szachowa w Philadelphia Sunday Item odnotowała jego zwycięstwo w pokazie symultanicznym Samuela Stadelmana. A był to zaledwie mały krok ku poważniejszym celom.
Jak podaje zapis sporządzony dla domowego archiwum przez Davida Freeda, trzeciego potomka Morrissa wiele lat po jego śmierci, ojciec postanowił: "podreperować swoją reputację przez zdobycie szachowego mistrzostwa stanu Pennsylwania, co mu się w końcu udało, a jego zdjęcie, obok zdjęcia poprzedniego mistrza Billa Rutha, ukazało się w gazecie".
Analiza źródeł nie pozwala na potwierdzenie zgłoszonych w imieniu Freeda aspiracji do tytułu mistrza Pennsylwanii. Jak się jednak wkrótce przekonamy, zdobył on inny tytuł, co mogło wprowadzić w błąd niezorientowanego w materii szachowej członka rodziny.
Szczegółowa biografia Freeda, opublikowana 31 lipca 1910 r. w Philadelphia Sunday Item, poszerza wiadomości z domowego archiwum. Czytamy tam m. in.:
"Morris Freed (...) urodził się w Rakowie, małym mieście w prowincji Mińsk (Białoruski - przyp. tłum.) w Rosji, 38 lat temu. Nauczył się grać w szachy we wczesnej młodości. W wieku 29 lat przeprowadził się do Łodzi (Rosja), miasta znanego z bujnego życia szachowego i siły gry swoich reprezentantów. Tam poświęcał szachom sporo czasu i był zaliczany do najsilniejszych graczy miasta. Często grał z Rubinsteinem i Salwem, którzy dając mu pionka i ruch for notowali tylko częściowy sukces. Freed przybył do tego kraju 6 lat temu, zakładając w Filadelfii przy Południowej Siódmej Ulicy 1711 sklep zaopatrzenia i napraw muzycznych. Poświęcił się interesom i na pewiem czas porzucił szachy".
Zanim ten biograficzny tekst został opublikowany, czytelnicy Sunday Item zostali zapoznani z próbkami twórczości Freeda, bowiem redaktor rubryki szachowej Russell Ramsey opublikował kilka jego partii.
Już w kwietniu tego roku ukazały się dwie partie Freeda z jego komentarzami. Pierwsza partia pochodziła z właśnie zakończonego meczu pomiędzy dwoma największymi klubami filadelfijskimi. Freed reprezentował Mercantile Library Chess Association, a jego rywal - Franklin Chess Club, być może najsilniejszy klub szachowy w Stanach Zjednoczonych w owym czasie.
M.Freed - F.Doerr [C45]
mecz Franklin CC- MLCA, 1910
1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.d4 e:d4 4.S:d4 S:d4 5.H:d4 Hf6 6.e5 Hb6 7.Ge3 H:d4 8.G:d4 Se7 9.Gd3 Sc6 10.Gc3 Gb4 11.0-0 0-0 12.f4 d6 13.e:d6 G:d6 14.Sd2 Sb4 15.Se4 S:d3 16.c:d3 Gf5 17.h3 Wae8 18.Wae1 Gd7 19.Wf3 f5 20.Wg3 (Ofiara skoczka wydaje się poprawna we wszystkich wariantach.) 20...g6 (Lepsze od 20...Wf7; straty jakości nie można już uniknąć.) 21.Sf6+ W:f6 22.W:e8+ G:e8 23.G:f6 G:f4 24.Wf3 Gd6 25.We3 Kf7 26.Gc3 Gc6 27.Ge5 Gc5 28.d4 Gb6 29.Kh2 Gd5 30.a3 c5 31.d:c5 G:c5 32.Wc3 Gb6 33.Wc8 (Ten ruch i następny nic białym nie dają i tylko pozwalają czarnym w artystyczny sposób wzmocnić położenie swoich pionków na skrzydla królewskim.) 33...h5 34.Gc3 g5 35.Gb4 Kg6 36.Wc2 g4 37.h4 f4 38.g3 f3 39.Ge1 (Jedyny sposób zapobieżenia f3-f2; wcześniej planowane 39.Gc5 oznaczało wpadnięcie w pułapkę: 39...G:c5 40.W:c5 f2 41.Wc1 Gc4 42.Kg2 f1H+ i białe muszą oddać wieżę za gońca i pionka, co dawało przeciwnikowi więcej szans na wygranie partii.) 39...Kf5 40.Gf2 Gd8 41.G:a7 b6 42.Kg1 Ke4 43.Kf2 Kd3 44.Wc8 Gf6 45.G:b6 G:b2 46.a4 Gc4 47.a5 Ga6 48.Wd8+ Kc2 49.Wd5 Gd3 50.W:d3 1-0 (uwagi: Morris Freed w Philadelphia Sunday Item, 3. kwietnia 1910).
Druga partia pochodziła z rozpoczynającego się turnieju o mistrzostwo klub Mercantile Library. Jego przeciwnik Morton Eschner niedługo przedtem ogłosił, że poszukuje w klubie partnera do rozegrania meczu, przy czym wyraził gotowość udzielenia forów wszystkim graczom z wyjątkiem Williama Rutha, Normana Whitakera i Aarona Goldberga. Freed szybko wykazał, że Rubinstein mógłby grać z nim na fory, ale Eschner - nie.
Morton Eschner - Morris Freed [C11]
Mistrzostwa MLCA, 1910
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Sc3 Sf6 4.e5 Sfd7 5.Hg4 h6 6.f4 c5 7.d:c5 S:c5 8.Sf3 Sc6 9.Ge3 b6 10.Gb5 Gd7 11.0-0 Se7 12.Sd4 g6 13.Ge2 Sf5 14.S:f5 g:f5 (Śmiałe, ale i naturalne, jeśli czarne planują długą roszadę.) 15.Hh3 Gc6 16.Gd4 Hc7 17.Gh5 Wg8 18.He3 Se4 19.Ge2 0-0-0 20.S:e4 d:e4 21.Wad1 Gb7 22.c4 W:d4 (Dobry ruch, który przerywa atak białych i zmusza je do obrony.) 23.W:d4 Gc5 24.Wfd1 G:d4 25.H:d4 (Lepsze niż 25.W:d4, po czy nastąpiłoby 25...Hc5) 25...e3 26.g3 (Błąd przyspieszający przegraną, ale pozycja białych jest już nie do uratowania. Jeśli 26.H:e3, to wygrywa 26...Hc6 wins. Po 26.Hd6 czarne wymieniają hetmany i następnie wygrywają ... W:g2+.) 26...Hc6 0-1 (uwagi: Morris Freed w Philadelphia Sunday Item, 24. kwietnia 1910).
Pod nagłówkiem "Szachowy czempion zaskoczył ekspertów" dziennik Philadelphia Public Ledger z 31 lipca zaanonsował jego sukces: "Wygrywając mistrzostwa Mercantile Library Chess Association, M. Freed sprawił sensację sezonu w miejscowych kręgach szachowych. Znawcy oceniali, że Goldberg, Kind, Ruth i Whitaker są mocniejsi od Freeda, a przecież pokonał kolejno tych graczy, jak również Ditmara i Gordona".
Ten sam dziennik tak charakteryzował sposób gry Freeda i jego przeszłość:
"Nowy mistrz reprezentuje bardzo konserwatywny styl gry, ale nigdy nie przepuszcza okazji, by wykorzystać taktyczny lub stretegiczny błąd przeciwnika. Jakkolwiek gra on w szachy w Filadelfii od trzech lub czterech lat, jest to jego pierwsza godna odnotowania gałązka do wieńca laurowego".
W następnym tygodniu (7 sierpnia 1910) w rubryce szachowej Public Ledger ukazało się zdjęcie mistrza i następująca nota biograficzna:
"Morris Freed, nowy mistrz Mercantile Library Chess Association, przybył do Filadelfii 6 lat temu z Rosji. Podczas pobytu w kraju swoich urodzin Freed grywał często z Rubinsteinem i innymi mistrzami rosyjskimi, lecz po przybyciu do Ameryki rozstał się z szachami na cztery lata.
Dwa lata temu Freed wstąpił do Mercantile Library Chess Association, ale będąc pozbawionym praktyki wygrał tylko połowę swoich partii w mistrzostwach w 1909 roku".
Wzmianki o Rubinsteinie, zarówno w Public Ledger, jak i Sunday Item, mogą stanowić niespodziankę. Czy to Freed nie był prawdomówny wobec redaktorów działów szachowych obu tych gazet, czy też sami redaktorzy "wzięli z powietrza" informację o CZĘSTYCH pojedynkach Morrisa z polskim geniuszem szachów? Czy istotnie Freed i Rubinstein należeli do tego samego klubu? Czy razem uczestniczyli w turniejach handicapowych? Gdzie i kiedy grali ze sobą?
Elementem komplikującym dotarcie do prawdy, obok zniszczenia wielu potencjalnych źródeł informacji podczas nieszczęśliwych dla Polski wydarzeń historycznych w XX wieku, jest fakt, że Freed to nazwisko przybrane po przybyciu do Ameryki. Nie wiadomo, jak brzmiało polskie nazwisko Morrisa, dlatego zebranie o nim danych oraz potwierdzenie jego kontaktów z Rubinsteinem może okazać się niemożliwe!
Lecz podobne myśli z pewnością nie obsorbowały umysłów szachistów Filadelfii A.D. 1910, gdy studiowali oni zawartość rubryk szachowych. Kolejna partia Freeda ukazała się w odstępie tygodnia w dwóch gazetach; zwycięzca zaopatrzył je we własne komentarze dla Sunday Item.
William Ruth - Morris Freed [C13]
Mistrzostwa MLCA, 1910
1.e4 e6 2.d4 d5 3.Sc3 Sf6 4.Gg5 Ge7 5.G:f6 G:f6 6.Sf3 a6 7.Gd3 Sc6 8.e5 Gg5 9.h4 (Wątpliwe, aby warto było osłabiać własną pozycję w celu wykonania szturmu na obóz przeciwnika, zwłaszcza, że czarny król znajduje się w innym miejscu.) 9...Gh6 10.g4 g6 11.g5 Gg7 12.h5 Gd7 13.h:g6 h:g6 14.W:h8+ G:h8 15.Kd2 (15.Hd2 wygląda naturalniej.) 15...He7 16.Hh1 0-0-0 17.a3 S:d4 (Poprawne poświęcenie, które całkowicie rozbija pozycję białych. Czarne mogły tak zagrać już w 15. posunięciu, ale postanowiły przedtem wzmocnić pozycję za pomocą roszady.) 18.S:d4 H:g5+ 19.Kd1 H:e5 20.Sf3 Hf6 21.Kd2 Hf4+ 22.Ke2 c5 (Dobry ruch, umiemożliwiający białym zakończenie rozwoju.) 23.Kf1 c4 24.Ge2 d4 25.Sd1 Gc6 26.Hh4 Hf5 27.Se1 Gf6 28.Hg4 Wh8! 29.Gf3 (Najlepsze, ale też nie ratuje.) 29...Wh1+! 30.G:h1 (Wymuszone, 30.Ke2 przegrywa szybciej.) 30...H:g4 31.G:c6 b:c6 32.Sg2 e5 33.c3 d3 34.Sge3 He4 35.Kg1 Gg5 36.a4 f5 37.a5 f4 38.Sf1 Gh4 39.Sh2 He1+ 40.Kg2 e4 41.Sg4 f3+ 42.Kh2 Hf1 43.Sge3 He1 44.Sg4 G:f2 45.Sd:f2 H:a1 (Należało grać 45...He2; pewne zwycięstwa czarne grają słabiej.) 46.S:e4 H:b2+ 47.Kg3 Hg2+ 48.Kf4 d2 49.Se3 g5+ 50.Kf5 He2 51.Sd6+ Kd7 52.Sd:c4 H:c4 53.S:c4 d1H 54.Se5+ Kc7 55.S:f3 H:f3+ 56.Kg6 Mat w pięciu ruchach, 0-1 (Philadelphia Sunday Item, 31. lipca 1910 oraz Philadelphia Public Ledger, 7. sierpnia 1910).
Wygrana partia z Williamem Ruthem, notatka o wygraniu mistrzostw klubu Mercantile Library oraz fotografia, która ukazała się w prasie - oto wszystkie elementy, które znalazły sie w rodzinnym przekazie w związku ze "zdobyciem mistrzostwa stanu Pennsylwania".
Freed przez wiele jeszcze lat uczestniczył w wydarzeniach szachowych rejonu Filadelfii. Jego nazwisko widzimy na liście uczestników symultany cudownego dziecka z Polski Samuela Reshevskiego, która odbyła się w Filadelfii w kwietniu 1921 w firmie Strawbridge and Clothier. Startował w mistrzostwach Pennsylwanii aż do 1924 r. i w latach 1918 oraz 1920 otarł się o pierwsze miejsce, przegrywając z odwiecznym rywalem Wiliamem Ruthem.
W 1924 r. Freed wraz z rodziną przeniósł się do Kalifornii, zachowując jednak pewne więzi z Filadelfią; jego trzecie dziecko, syn Dawid studiował w filadelfijskim Curtis Institute of Music w klasie wiolonczeli, gdzie jego kolegą z roku i przyjacielem był kompozytor Samuel Barber.
W ostatnich latach życia Freed stracił wzrok. Jak stwierdza jego akt zgonu, zmarł 28. lipca 1951 r. w Los Angeles w Kalifornii.
To wszystko, co wiemy o jego życiu i karierze szachowej. Wiele pytań pozostaje wciąż bez odpowiedzi. Jak nazywał się przed przybyciem do Ameryki? Czy rzeczywiście spotykał się przy szachownicy z Rubinsteinem? Jak wiele jego partii tkwi zapomnianych w pożółkłych rocznikach gazet? Te pytania oczekują na badacza, dzisiaj pozostając częścią tajemnicy Morrisa Freeda.
Neil Brennen
Rozszerzona wersja tego artykułu, zawierająca m.in. 16 partii bohatera, znajduje się na angielskojęzycznej stronie http://ccn.correspondencechess.com
Artykuł ukazał się w "Przeglądzie Szachowym"
Neil Brennen jest historykiem federacji szachowej stanu Pennsylwania (USA). Redaguje i wydaje kwartalnik "Delaware Valley Chess", związany tematycznie z regionen Filadelfii. Publikował swoje prace w licznych wydawnictwach amerykańskich i zagranicznych.