W rodzinnym Belgradzie 14 sierpnia 2012r. zmarł najwybitniejszy w historii przedstawiciel serbskich i jugosłowiańskich szachów, trzykrotny uczestnik rozgrywek pretendentów do tytułu mistrza świata, arcymistrz Svetozar Gligoriĉ. Miał 89 lat.
Urodził się w biednej rodzinie, w wieku 9 lat stracił ojca i był wychowywany przez matkę, „kobietę mądrą, lecz o skromnym wykształceniu” (jak sam pisał). Uzdolniony do wszystkich przedmiotów szkolnych i do sportu, poznał szachy dopiero w 13 roku życia. Zbyt biedny, by kupić „prawdziwe” szachy, pierwszy swój komplet figur wyciął brzytwą z korków od butelek, a szachownicę sporządził z kawałka kartonu. Po roku był już mistrzem Belgradu juniorów do lat 14, w roku następnym – najlepszym juniorem do lat 18. W 1939 roku wygrał mistrzostwa Belgradu seniorów, a następnie mistrzostwa Jugosławii amatorów, otrzymując tytuł mistrza.
Na kolejny poważny występ turniejowy przyszło mu czekać 6 lat. Po ataku Niemców na Jugosławię w kwietniu 1941 roku 18-letni Gligoric przystąpił do lewicowej partyzantki kierowanej przez Josipa Broz – Tito. W wyzwolonej spod okupacji Jugosławii, na czele której na kilka dekad stał (teraz już marszałek) Tito, fakt ten znacząco wpłynął na dalsza karierę młodego szachisty. Szereg udanych występów (zwycięstwo w Turnieju Słowiańskim w Warszawie w 1947 roku, udział w turnieju międzystrefowym w Saltsjobaden 1948) i rosnąca klasa sprawiły, że Gligorić już w 1951 roku otrzymał od FIDE tytuł arcymistrza. Będąc zawodowym szachistą, na wiele lat stał się liderem reprezentacji Jugosławii, reprezentując swój kraj m.in. na 15 olimpiadach szachowych (w latach 1950 – 1982, z czego 13 razy na 1 szachownicy) i 12 razy zdobywając bądź dzieląc pierwsze miejsce na mistrzostwach Jugosławii. Warto przypomnieć, że w latach, gdy Gligoric notował te sukcesy, jego kraj był bodaj drugą - po ZSRR - potęgą szachową na świecie, a doroczne towarzyskie mecze obu reprezentacji stanowiły dla grających doskonały trening. Triumfator wielu międzynarodowych turniejów, był Gligoric mniej skuteczny w rozgrywkach o mistrzostwo świata. Uczestniczył w historycznym turnieju pretendentów Neuhausen – Zurich 1953 (dziś jedynymi żyjącymi jego uczestnikami pozostają Jurij Awebrach i Mark Tajmanow), w 1959 r. podzielił miejsca 5-6 w turnieju pretendentów Bled – Zagrzeb – Belgrad. W 1968 r. w ćwierćfinałowym meczu pretendentów w Belgradzie grał z Michaiłem Talem, ale mimo prowadzenia 1:0 na starcie przegrał pojedynek z „czarodziejem z Rygi” po trzech porażkach. Te „niepowodzenia” były bardzo względne, bo przynajmniej do 1985 roku reprezentował on poziom nieosiągalny dla wszystkich szachistów polskich, przewyższając najlepszego z nich w roku 1970 o około 200 punktów rankingowych. Podczas rzadkich konfrontacji z naszymi mistrzami, np. podczas olimpiad, okazywał się surowym egzaminatorem, wygrywając wiele partii i ponosząc chyba jedną tylko porażkę – ze Zbigniewem Dodą.
Svetozar Gligoriĉ
Przez ponad 25 lat należał do garstki graczy mogących realnie konkurować z plejadą arcymistrzów radzieckich. Uczestniczył w „meczu stulecia” ZSRR – Reszta Świata (Belgrad 1970, mecz z Gellerem). Miał dobry bilans z Fischerem, Botwinnikiem, Smysłowem i Petrosjanem, ale fatalny – ze Spasskim (-5) i Talem (-9). Po pojawieniu się na arenie szachowej generacji Karpowa Gligoric utracił miejsce w ścisłej szachowej czołówce. Odtąd więcej czasu poświęcał dziennikarstwu szachowemu i pisaniu książek. Współpracował z zagranicznymi magazynami szachowymi (m. in. „Chess Life” i „Deutsche Schachzeitung”) Był naturalnie jednym z wiodących współpracowników jugosłowiańskiego „Informatora” i „Encyklopedii Szachowych Debiutów”, które to wydania w epoce przed-komputerowej stanowiły podstawowe narzędzie pracy i przedmiot studiów wszystkich szachistów wysokiej i średniej klasy na całym świecie. Svetozar Gligorić, z uwagi na swe walory sportowe i towarzyskie, biegłą znajomość kilku języków obcych i talenty pisarskie, był popularny w wielu zakątkach świata. Wydana w wielu wersjach językowych książka z komentowanymi przez niego własnymi partiami i osobistym zapisem kariery sportowej nosiła znaczący tytuł „Gram przeciw figurom” (w domyśle – nie gram przeciwko nerwom przeciwnika, nie potrzebuję do skutecznej gry wzbudzania w sobie „złości sportowej”).
Konkurent Gligorica z meczu pretendentów Michaił Tal pisał o jugosłowiańskim arcymistrzu tak: „czarujący wprost rozmówca (bywa, że z gitarą w ręku), prawdziwy sportsmen, szachowy rycerz”. Będąc szachistą światowej elity nie miał, rzecz zrozumiała, ewidentnie słabych stron. Był graczem uniwersalnym, dysponującym rozległą wiedzą debiutową i wnoszącym wiele nowego do grywanych otwarć, zarówno w ulubionej obronie królewsko – indyjskiej, jak i w partii hiszpańskiej i obronie Nimzowitscha. Białymi mógł otworzyć partię (z dowolnym przeciwnikiem) ruchem 1. e4 lub 1. d4, obydwoma kolorami stosował najbardziej pryncypialne warianty bez obawy, że rywal zaskoczy go nowym, nieznanym posunięciem. Lubiąc bardziej atakować i konstruować własne plany, niż paraliżować cudze i bronić się, chętnie grał z parą gońców i bez potrzeby nie oddawał przestrzeni przeciwnikowi, ale nie przejawiał śladu dogmatyzmu. Zdaniem Tala późne wejście w świat szachowych figur sprawiło, że Gligoricowi (jak ongiś Czigorinowi) względnie często zdarzało się popełnić przeoczenie taktyczne.
Po młodszym od Gligorica o 20 lat Lubojevicu szachy jugosłowiańskie nie doczekały się godnego ich następcy. Rozpadła się Jugosławia, pogrążona przez kilka lat w absurdalnej wojnie domowej, której ze zdumiewającą bezczynnością przyglądał się świat. W niepodległych dziś post – jugosłowiańskich republikach szachy wciąż cieszą się ogromną autentyczną popularnością, ale legendarny „Gliga”, dżentelmen szachownicy, wybitny szachista i wielki człowiek, przez wiele następnych lat pozostanie pozostanie niedościgłym wzorem.
S. Gligoric – R. Fischer [E51]
Lipsk 1960 (olimpiada)
1.d4 Sf6 2.c4 e6 3.Sc3 Gb4 4.e3 0–0 5.Gd3 d5 6.Sf3 Sc6 [Obrona Ragozina była wielką, ale nieodwzajemnioną miłością Fischera; przypomnijmy 1. partię meczu ze Spasskim w 1972 roku. ]
7.0–0 dxc4 8.Gxc4 Gd6 9.Sb5 [9.Gb5! e5!? 10.Gxc6 exd4 11.exd4 bxc6 12.Gg5! We8 13.Hd3 (13.We1!) 13...c5 14.dxc5?? Gxh2+ 0–1; Ghitescu – Fischer, Lipsk 1960.]
9...Ge7 10.h3 a6 11.Sc3 b5 [11...Gd6 12.e4 e5 13.Ge3!]
12.Gd3 Gb7 13.He2 [13.a4!] 13...Gd6 14.Wd1 He7 15.Gb1 [15.e4 e5 16.d5 Sd4!]
15...e5? 16.d5 Sd8 17.Sg5! h6 18.Sge4 Sxe4 19.Sxe4 f5 20.Sxd6 cxd6 21.a4! bxa4 22.Wxa4 Wf6 23.Wc4! [23.Ga2!] 23...e4 24.b4 Sf7 25.Gb2
25...Wg6? [Po profilaktycznym 25...Se5 gra byłaby równa.] 26.f4! exf3? [Zagrane w obawie, że wieża zostanie poza grą – Bobby nie znosił pasywnej obrony.] 27.Hxf3 Wf8 28.Gxf5 Sg5 29.Hh5! Wxf5 30.Hxg6 Sxh3+ 31.Kh2 Wg5 32.We4! Hf8 33.He8! Gxd5 34.Hxf8+ Kxf8 35.Wf1+ Kg8 36.We8+ Kh7 37.e4 Gc4 38.Wff8! 1–0
T. Petrosjan – S. Gligoric [E97]
Rovinj-Zagreb 1970
1.d4 Sf6 2.c4 g6 3.Sc3 Gg7 4.e4 d6 5.Sf3 0–0 6.Ge2 e5 7.0–0 Sc6 8.d5 Se7 9.b4 Sh5 10.Sd2 [Nowinka Petrosjana. Niegroźne jest 10.c5 Sf4 11.Gxf4 exf4 12.Hd2 Gg4 13.Wac1 Gxf3 14.Gxf3 g5 15.Wfd1 Sg6; Larsen – Gligoric, Lugano 1970.] 10...Sf4 11.a4 f5 12.Gf3 g5 13.exf5 Sxf5 14.g3
14...Sd4 [Dobre jest też 14...Sh3+ 15.Kg2 Hd7!, zapobiegające manewrowi Gf3-g4.]
15.gxf4 Sxf3+ 16.Hxf3 [Ostrożniejsze 16.Sxf3 exf4 17.Gb2 g4 18.Kh1!] 16...g4 17.Hh1 [Zbyt oryginalne, nawet jak na mistrza defensywy Petrosjana, lepsze 17.Hd3 Gf5 18.Sde4 exf4 19.Gxf4 z obustronnymi szansami.]
17...exf4 18.Gb2 Gf5 19.Wfe1 f3 20.Sde4 Hh4 21.h3 [By niedopuścić do Hh4-h3 z pełnym paraliżem hetmana. Jednak lepsze wydaje się 21.Sd1!, czego Gligoric nie analizował komentując partię.]
21...Ge5! 22.We3 [22.hxg4? Hxg4+ 23.Kf1 Gxc3 i jeśli 24.Sxc3?, to 24...Gd3+.]
22...gxh3 23.Hxf3 Gg4 24.Hh1 h2+ 25.Kg2 Hh5 26.Sd2 Gd4 27.He1 Wae8 [Zagrane pod hasłem „wszystkie figury do ataku”, ale wygrywało również 27...Gxe3 28.Hxe3 Wf3!]
28.Sce4 Gxb2 29.Wg3 [Spóźniony kontratak.] 29...Ge5! 30.Waa3 Kh8 31.Kh1 Wg8 32.Hf1 Gxg3 33.Wxg3? Wxe4 0–1.
Avery – S. Gligoric [E89]
USA 1971
1.c4 g6 2.Sc3 Gg7 3.d4 Sf6 4.e4 d6 5.f3 0–0 6.Ge3 e5 7.d5 c6 8.Hd2 cxd5 9.cxd5 Sbd7 10.Sge2 a6 11.g4 h5! 12.g5 Sh7 13.h4 f6 14.Gg2? fxg5 15.hxg5 b5 16.Sc1 Sc5 17.b4 Sa4 18.Sxa4 bxa4 19.Sd3 Gd7 20.Wc1 Gb5! 21.Sb2
21...Wf4! [Dzięki m. in. partii Gligorica ten manewr wszedł do arsenału każdego miłośnika obrony królewsko-indyjskiej.] 22.Gxf4 exf4 23.Sd3 Hxg5 24.Wc2 Wf8 25.Kd1 a3 26.Sc1 Ga4 27.Sb3 Gb2 28.Wxb2 axb2 29.Hxb2 Wb8 30.Hd2 Sf6 31.Kc1 Gxb3 32.axb3 He5 33.Kb1 g5 34.Wc1 g4 35.Wc7 Sh7 36.Ka2 Sg5 37.He2 h4 38.fxg4 Wf8 39.Gf3 Hd4 40.Wc4 He3 0–1
S. Gligoric – L. Sanchez [D35]
Saltsjöbaden 1952 (izt)
1.d4 Sf6 2.c4 e6 3.Sc3 d5 4.cxd5 Sxd5 5.Sf3 Ge7 [5...c5!] 6.e4 Sxc3 7.bxc3 c5 8.Gc4 0–0 9.0–0 Sd7 10.He2 Hc7 11.Wd1 a6 12.a4 b6 13.d5 e5 14.Se1! Gd6 15.Sc2 We8 16.Gd3 Sf8 17.Se3 Sg6 18.g3 Gb7 19.Sc4! Web8 20.Ge3? Gc8? 21.Sxd6 Hxd6 22.f3 h5
23.Hf2! a5 [Wymuszone osłabienie struktury wobec groźby 24.a5.]
24.f4! exf4 25.gxf4 Gg4 26.Wd2 Hd7 27.Gf1 Gh3 28.Gxh3 Hxh3 29.Hg3! Hh4 30.Gf2 Hf6 31.f5 Se5 32.Kh1 We8 33.We2 Sg4 34.Gg1 He5 35.Hf3 Hf6 36.Wf1 Wad8 37.h3 Hh4 38.Gh2 Sxh2 39.Kxh2 We5 40.Wg1 Wd7 41.Weg2! f6 42.We2 Kh8 43.c4 Kg8 44.Wge1 Kf8 45.Hg3 Hxg3+ 46.Kxg3 Ke8 47.Wb1 Wb7 48.Kf4 Kd8
49.d6! [Wykorzystanie słabości wytworzonej 26 posunięć wcześniej!] 49...Kd7 50.Web2 Kc6 51.d7 Kxd7 52.Wxb6 Wc7 53.Wd1+ Ke8 54.Wd5 1–0 i czarne zaprzestały nie rokującego większych szans oporu.