Dwa dni po swoich 89 urodzinach w moskiewskim szpitalu 27 marca 2010 r. zmarł Wasilij Wasiljewicz Smysłow, siódmy mistrz świata, wielki rywal Botwinnika, sławny ze sportowej długowieczności i talentów wokalnych.
Pierwszym trenerem przyszłego czempiona był ojciec Wasilij Osipowicz, inżynier, gracz 1. kategorii. "Od samego początku" - wspominał Smysłow - "zaszczepił mi miłość do tak zwanych 'prostych pozycji', gdzie w walce uczestniczy niewiele figur. Właśnie wtedy niedoświadczony szachista może nie tylko zrozumieć, ale poczuć, do czego jest zdolna każda figura".
Wielce pomocna w kształtowaniu młodego talentu okazała się ojcowska biblioteka ("było tam zebrane wszystko lub prawie wszystko, co na temat szachów ukazywało się u nas i zagranicą"), a w niej dzieła Tarrascha, Laskera, Nimzowitscha i Capablanki. Z niemniejszą uwagą młody Smysłow przestudiował zbiory partii Alechina i Czigorina, "ojców" rosyjskiej szkoły szachowej. Dorobek romantyków XIX stulecia (Morphy, Anderssen, Zukertort, Blackburne) poznawał z rosyjskiego przekładu podręcznika Jeana Dufresne.
Latem 1935 roku Wasilij po raz pierwszy wystartował w turnieju dla graczy bez kategorii. Niebawem, już jako posiadacz 3. kategorii, zapisał się do sekcji szachowej domu pionierów i w przeciągu dwóch lat uzyskał I kategorię. Jednocześnie w prasie szachowej ukazały się pierwsze studia szachowe młodego autora - miłość do kompozycji nie opuściła Smysłowa do końca życia.
Gierasimow - W. Smysłow [D05]
Moskwa 1935
1.d2-d4 d7-d5 2.Sg1-f3 Sg8-f6 3.e2-e3 e7-e6 4.Gf1-d3 c7-c5 5.b2-b3 Sb8-c6 6.Gc1-b2 Gf8-d6 7.0-0 Hd8-c7 8.a2-a3 b7-b6 9.c2-c4 Gc8-b7 10.Sb1-c3 a7-a6 11.Wf1-e1 c5xd4 12.e3xd4 0-0 13.Sc3-a4 Gd6-f4 14.Sf3-e5 d5xc4 15.b3xc4 Sc6xe5 16.d4xe5 Hc7-c6! 17.Gd3-f1 [17.Hd1-f3!] 17...Wf8-d8 18.Hd1-b3 Sf6-g4 19.h2-h3
19...Wd8-d3! 20.Hb3xb6 [20.Hb3xd3 Gf4-h2+ 21.Kg1-h1 Sg4xf2+.] 20...Wd3xh3! 21.Gb2-d4 [21.Hb6xc6? Gf4-h2+ 22.Kg1-h1 Sg4xf2 mat.] 21...Gf4-h2+ 22.Kg1-h1 Gh2xe5+ i białe poddały się (0-1) z powodu 23.Kg1 Gh2+ 24.Kh1 Gc7+.
W 1938 roku Wasilij został mistrzem ZSRR juniorów, a wkrótce potem - podzielił 1-2 miejsce w mistrzostwach Moskwy i otrzymał rzadki wówczas tytuł mistrza. Debiut w mistrzostwach ZSRR w 1940 r. przyniósł mu wielki sukces - trzecie miejsce za Bondarewskim i Lilienthalem, przed Keresem, Bolesławskim i Botwinnikiem. Zorganizowany niebawem, dla ratowania osłabionej renomy Botwinnika, turniej sześciu szachistów o tytuł "absolutnego mistrza kraju" (Moskwa - Leningrad) potwierdził klasę Smysłowa - jego trzecie miejsce zostało nagrodzone tytułem arcymistrza ZSRR (FIDE rozpoczęło przyznawanie tych tytułów dopiero w 1950 roku).
Jako wyjątkowy talent Smysłow nie został powołany do armii, ten niezwykle rzadko udzielany przywilej dotyczył również Botwinnika, Bolesławskiego, Awerbacha, Bronsztejna i kilku innych szachistów.
Oddelegowani na zaplecze, mieli obowiązek pracować, a w rzadkich godzinach odpoczynku - doskonalić się w szachowym rzemiośle, by po wojnie móc godnie reprezentować zwycięski Kraj Rad. Okazji do gry turniejowej było z oczywistych powodów mało: mistrzostwa Moskwy 1942, turniej w Swierdłowsku 1943 i mistrzostwa ZSRR 1944 (gdy było już oczywiste, że Niemcy przegrywają wojnę).
G. Lisicyn - W. Smysłow [A13]
Moskwa 1944 Mistrzostwa ZSRR
1.Sg1-f3 d7-d5 2.e2-e3 Sg8-f6 3.c2-c4 e7-e6 4.b2-b3 b7-b6 5.Gc1-b2 Gc8-b7 6.Gf1-e2 Gf8-d6 7.0-0 0-0 8.Sb1-c3 a7-a6 9.Hd1-c2 Sb8-d7 10.Wa1-c1 c7-c5 11.d2-d4 Wa8-c8 12.Wf1-d1 d5xc4 13.b3xc4 c5xd4 14.e3xd4 Gb7xf3 15.Ge2xf3 Wc8xc4 16.Gf3-e2 Wc4-c7 17.Ge2xa6 Gd6-f4 18.Wc1-b1 Sf6-d5 19.Hc2-b3 Sd7-f6 20.g2-g3 Sd5xc3 21.Gb2xc3 Sf6-d5 22.Gc3-b2 Hd8-a8
23.Ga6-c4? [Białym zamarzyły się uproszczenia, tymczasem każde inne pole dla gońca na przekątnej f1-a6 było lepsze.] 23...Wc7xc4! 24.Hb3xc4 Sd5-e3! 25.Hc4-f1 [Milcząca kapitulacja. Nie wolno 25.f2xe3 z powodu 25...Gf4xe3+ 26.Kg1-f1 Ha8-f3+ 27.Kf1-e1 Hf3-f2 mat.] 25...Se3xf1 26.g3xf4 Ha8xa2 27.Kg1xf1 Ha2-d5 28.Gb2-a3 Wf8-b8 29.Ga3-c5 b6-b5 30.Wd1-c1 h7-h5 31.Kf1-g1 h5-h4 32.Wc1-c3 Hd5-e4 33.Wb1-a1 b5-b4 34.Wc3-b3 h4-h3 35.Wb3xh3 b4-b3 36.Gc5-a3 b3-b2 37.Ga3xb2 Wb8xb2 38.Wh3-e3 He4xf4 39.Wa1-f1 Wb2xf2 40.Wf1xf2 Hf4xe3 0-1.
Śmierć Alechina w zapomnianym portugalskim kurorcie Estoril w marcu 1946 roku wytworzyła stan szachowego "bezkrólewia". Kongres FIDE, obradujący w tym samym roku w szwajcarskim Winterthur w składzie niezbyt reprezentatywnym (uczestniczyli reprezentanci zaledwie 8 państw europejskich, oczywiście bez delegata ZSRR, bo największa potęga szachowa do Federacji jeszcze nie należała), zaproponował, by sześciu szachistów (Botwinnik, Keres, Smysłow, Euwe, Reshevsky i Fine) rozegrało czterokołowy turniej, a jego zwycięzca został ogłoszony mistrzem świata. Ten sam kongres nakreślił plan dalszych rozgrywek o tytuł mistrza świata (turnieje strefowe, turniej międzystrefowy, turniej pretendentów) oraz - uwaga - zaproponował, by zwycięzcy zbliżających się turniejów międzynarodowych w Groningen i w Pradze rozegrali ze sobą mecz, a jego zwycięzca miałby dołączyć do "Wielkiej Szóstki". W następnych miesiącach temat ten był "wałkowany" przez rozmaite gremia szachowe, a także stał się obiektem zakulisowych narad i umów. Ostatecznie turniej w Groningen wygrał Botwinnik przed Euwe i Smysłowem (Najdorf podzielił miejsca 4-5 z Szabo), turniej w Pradze wygrał Najdorf (Rosjanie i Euwe nie brali udziału), aż wreszcie "Wielka Piątka" (bez Reubena Fine, który zajął się karierą zawodową) rozegrała w Hadze i Moskwie mecz-turniej, którego bezapelacyjnym zwycięzcą został Michaił Botwinnik, zaś drugie miejsce przypadło najmłodszemu w stawce pretendentów Smysłowowi. O biednego Najdorfa nikt się nie upomniał.
W. Smysłow - C. Kottnauer [B84]
Groningen 1946
1.e2-e4 c7-c5 2.Sg1-f3 d7-d6 3.d2-d4 c5xd4 4.Sf3xd4 Sg8-f6 5.Sb1-c3 a7-a6 6.Gf1-e2 e7-e6 7.0-0 b7-b5 [Ryzykowna gra.] 8.Ge2-f3 Wa8-a7 9.Hd1-e2 Wa7-c7?! 10.Wf1-d1 Sb8-d7 11.a2-a4! b5xa4 [11...b5-b4? 12.Sc3-a2 a6-a5 13.Sd4-b5.] 12.Sc3xa4 Gc8-b7 [12...Gf8-e7 13.Gc1-d2 +-.] 13.e4-e5! Sd7xe5 [Nieco lepsze 13...d6xe5 14.Gf3xb7 Wc7xb7 15.He2xa6 Hd8-c8.] 14.Gf3xb7 Wc7xb7 15.He2xa6 Hd8-b8 16.Sd4-c6 Se5xc6 17.Ha6xc6+ Sf6-d7
18.Sa4-c5! [Forsownie wygrywa.] 18...d6xc5 19.Gc1-f4! Gf8-d6 [Lub 19...Hb8xf4 20.Hc6xb7 Gf8-d6 21.g2-g3 Hf4-f5 22.Hb7-c8+ Ke8-e7 23.Hc8xh8 itd.] 20.Gf4xd6 Wb7-b6 21.Hc6xd7+ 1-0.
M. Euwe - W. Smysłow [D99]
Moskwa 1948
1.d2-d4 Sg8-f6 2.c2-c4 g7-g6 3.Sb1-c3 d7-d5 4.Sg1-f3 Gf8-g7 5.Hd1-b3 d5xc4 6.Hb3xc4 0-0 7.e2-e4 Gc8-g4 [Ruch ten, związany z następnym przemarszem skoczka f6 na skrzydło hetmańskie i figurowym oddziaływaniem na silne centrum przeciwnika, został później nazwany planem Smysłowa - przyp. aut.] 8.Gc1-e3 Sf6-d7 9.Hc4-b3 Sd7-b6 10.a2-a4 a7-a5 11.d4-d5 Gg4xf3 12.g2xf3 Hd8-d6! [Doskonała pozycja dla hetmana, skąd może on przejść na b4, wzmacniając nacisk na skrzydle hetmańskim. Euwe długo obmyślał odpowiedź i znalazł aktywną kontynuację.] 13.Sc3-b5 Hd6-b4+! 14.Hb3xb4 a5xb4 15.Sb5xc7 [Białe konsekwentnie realizują swój plan. Po 15.a4-a5 możliwe było 15...Gg7xb2 16.Wa1-b1 (lub 16.Wa1-a2 Gb2-e5 17.f3-f4 Ge5-d6 18.e4-e5 b4-b3! z korzystnymi dla czarnych komplikacjami) 16...Sb6-a4 wyprowadzając atakowane figury z zagrożonych pól.] 15...Wa8xa4 16.Wa1-b1 [Euwe pozostawia wieże do obrony skrzydła hetmańskiego. Po 16.Wa1xa4 Sb6xa4 17.b2-b3 Sa4-c3 18.Gf1-h3 Gg7-e5 19.Ge3-b6 Sb8-a6 20.Sc7xa6 Wf8-a8! czarne uzyskiwały inicjatywę.] 16...Sb6-d7 17.Sc7-b5 Wf8-c8 18.Gf1-e2 [Lepsze było 18.Sb5-d4 b4-b3 19.Sd4xb3 Wa4-b4 20.Sb3-d2 Wb4xb2 z obustronnymi szansami.] 18...b4-b3 19.Sb5-a3 [Broni pola c2. Po 19.0-0 Wc8-c2 20.Ge2-d1 Wc2xb2 czarne zdobywają pionka, gdyż nie wolno 21.Gd1xb3? z powodu 21...Wa4-b4.] 19...Gg7xb2 [Z pozoru prosta, lecz w istocie pryncypialna decyzja. Euwe z pewnością liczył się z taką możliwością, ale z pomocą pary gońców zamierzał odebrać pionka i uzyskać lepszą końcówkę. Tak silne jest w naszych czasach przekonanie o przewadze pary gońców. Warto w tym miejscu przypomnieć, że M. I. Czigorin chętnie prowadził walkę, posiadając dwa skoczki i niejednokrotnie uzyskiwał sukcesy. W twórczości szachowej nie ma nienaruszalnych zasad, które miałyby zastosowanie w dowolnej pozycji, gdyż wówczas szachy utraciłyby swój czar i długowieczność.] 20.Wb1xb2 Wa4xa3 21.Ke1-d2
[Do tej pozycji zmierzali obaj grający. Białe mają silne centrum i parę gońców. Z kolei czarne posiadają przechodniego pionka i to nadliczbowego. Pytanie brzmi, czy zdołają zdobycz utrzymać. Wokół przechodniego pionka zawiązuje się walka, w której skoczki wykazują dużą zwrotność i aktywność.] 21...Sb8-a6 22.Wh1-b1 Sa6-c5 23.Ge3-d4 [Po 23.Ge2-b5 Sd7-e5 24.Ge3xc5 Wc8xc5 25.Wb2xb3 Se5xf3+ 26.Kd2-e3 Wc5xb5 27.Wb3xa3 Wb5xb1 28.Ke3xf3 f7-f6 29.Wa3-c3 h7-h5 30.Wc3-c7 Kg8-f8 czarne zachowują pionka przewagi; albo 23.Ge2-d1 Wa3-a2 24.Wb2xa2 b3xa2 25.Wb1-a1 Wc8-a8 26.Kd2-c3 e7-e6 27.d5xe6 f7xe6 28.Gd1-c2 b7-b6 29.Kc3-b2 Sd7-e5 i czarne znów zachowują przewagę.] 23...e7-e5! 24.d5xe6 [Trudno krytykować białe za tę wymianę. Po 24.Gd4-e3 mogło nastąpić 24...f7-f5 25.e4xf5 g6xf5 26.f3-f4 e5xf4 27.Ge3xf4 Wa3-a4 28.Gf4-e3 (lub 28.Gf4-h6 Kg8-f7 i czarne mają w grze wszystkie figury, zaś białe wieże stoją pasywnie) 28...f5-f4; rozpatrywane przez analityków 24.Gd4-c3 nie daje pełnego wyrównania; po 24...f7-f5 25.e4xf5 g6xf5 26.Ge2-b5 b7-b6 białe prowadzą grę w trudnych warunkach, mając do tego pionka mniej, np. 27.Gb5xd7 Sc5xd7 28.Wb2xb3 Wa3xb3 29.Wb1xb3 Wc8-c5.] 24...Sc5xe6 25.Gd4-e3 Sd7-c5
26.Ge3xc5 [Białe oddają gońca i całkowicie przechodzą do pasywnej obrony. Ich gońce w walce ze skoczkami nie wykazały żadnej przewagi i jest zrozumiałe, że Euwe zdecydował się na ten krok, zwalniając pole e3 dla króla.] 26...Se6xc5 27.Kd2-c3 Wa3-a4 [Białe liczyły, że na 27...Sc5-a4+ odpowiedzą 28.Kc3-b4, ale czarne unikają niepotrzebnych uproszczeń.] 28.Kc3-d2 Kg8-g7 29.Kd2-e3 Wc8-d8 30.Wb1-c1 b7-b6 31.Ge2-c4 Wd8-a8 32.Gc4-d5 [Pionek czarny jest nietykalny, gdyż po 32.Gc4xb3 następuje 32...Wa4-b4 33.Wc1-c3 Wa8-a3; w wariancie tym widać sens 28. ruchu czarnych, dzięki któremu białe nie dysponowały atakiem z odsłony po biciu gońcem.] 32...Wa4-a2 33.Wc1-b1 Wa8-a4 34.Ke3-d2 Wa4-d4+ 35.Kd2-e2 Sc5-a4 36.Wb2xa2 b3xa2 37.Wb1-a1 [Po 37.Gd5xa2 Sa4-c3+ 38.Ke2-e3 Wd4-a4 39.Ga2-b3 Wa4-a3 czarne zdobywają figurę.] 37...Sa4-c3+ 38.Ke2-e3 Wd4-d1 0-1.
W międzyczasie Smysłow odwiedził Polskę i wziął udział w rozegranym w Warszawie Turnieju Słowiańskim. Zmęczony niedawnym finałem ZSRR nie grał nadzwyczajnie (1. Gligorić - 8 pkt/9. 2-5. Bolesławski, Pachman, Smysłow i Šajtar - po 6 pkt), dograł się nawet przegranej końcówki z ambitnie grającym A. Pytlakowskim, ale np. w partii z Platerem wygrał artystycznie zakończenie z różnobarwnymi gońcami. Turniej (będący nawiasem mówiąc debiutem Bogdana Śliwy na arenie międzynarodowej) wykazał, że polscy szachiści długo nie będą mogli liczyć na powtórzenie sukcesów z przedwojennych olimpiad.
J. Gadaliński - W. Smysłow [E32]
Warszawa 1947
1.d2-d4 Sg8-f6 2.c2-c4 e7-e6 3.Sb1-c3 Gf8-b4 4.Hd1-c2 d7-d6 5.Sg1-f3 Sb8-d7 6.a2-a3 Gb4xc3+ 7.b2xc3? [W jakim celu białe traciły czas na ruch hetmanem?] 7...e6-e5 8.e2-e3 0-0 9.Gf1-d3 Wf8-e8 10.Sf3-d2 b7-b6 11.0-0 Gc8-b7 12.Wf1-e1 Sd7-f8 13.a3-a4 Sf6-g4 14.h2-h3
14...Sg4xf2?! [Ofiara raczej mało poprawna. Najwyraźniej arcymistrz postanowił dać polskiemu graczowi "fory" dla wyrównania szans.] 15.Kg1xf2 Hd8-h4+ 16.Kf2-f1 e5-e4 17.d4-d5? [Wystraszone białe natychmiast zwracają figurę. Po 17.Gd3-e2 Gb7-c8 18.Hc2-d1 Gc8xh3 19.g2xh3 Hh4xh3+ 20.Kf1-g1 Hh3-g3+ 21.Kg1-f1 jest tylko remis wiecznym szachem.] 17...e4xd3 18.Hc2xd3 Sf8-d7 19.Sd2-f3 [Lepsze 19.Hd3-d4.] 19...Sd7-c5! [Pozycja czarnych już jest wygrana.] 20.Hd3-e2 Hh4-e4 21.Gc1-d2 Gb7-a6 22.Sf3-d4 Sc5-d3 23.Kf1-g1 Ga6xc4 24.We1-b1 Sd3-e5 25.He2-h5 Gc4xd5 26.Hh5-g5 He4-g6 27.Hg5xg6 h7xg6 28.Sd4-b5 We8-e7 0-1.
W 1949 roku roku Smysłow podzielił 1-2 miejsce z Bronsztejnem w XVII mistrzostwach ZSRR. Następnie wziął udział w turnieju pretendentów w Budapeszcie (maj - czerwiec 1950) i nie zdołał powstrzymać naporu pary Bronsztejn - Bolesławski, którzy osiągnęli w tym czasie szczyt swoich możliwości. Trzecie miejsce Smysłowa, w świetle poprzednich osiągnięć, zostało uznane za "względne niepowodzenie".
A. Kotow - W. Smysłow [E33]
Budapeszt 1950
1.d2-d4 Sg8-f6 2.c2-c4 e7-e6 3.Sb1-c3 Gf8-b4 4.Hd1-c2 Sb8-c6 5.Sg1-f3 d7-d5 6.c4xd5 e6xd5 7.a2-a3 Gb4-a5 8.Gc1-g5 Sc6-e7 9.Gg5xf6 g7xf6 10.e2-e3 c7-c6 11.Gf1-d3 Gc8-g4 12.Sf3-h4 Hd8-d6 13.b2-b4 Ga5-b6 14.0-0 Se7-g6 15.Sh4-f5 Gg4xf5 16.Gd3xf5 0-0 17.Sc3-e2 Kg8-h8 18.Se2-g3 Wf8-g8 19.Gf5-d3 Gb6-c7 20.f2-f4 Gc7-b6 21.Sg3-f5 Hd6-d7 22.Wf1-f3 a7-a5 23.Wa1-b1 a5xb4 24.a3xb4 Wa8-a3 25.Wf3-h3 Sg6-f8 26.Wb1-f1 Hd7-e6 27.Wf1-f3 Wa3-a1+ 28.Kg1-f2 Wg8-g6 29.Hc2-b2 Wa1-a4 30.Wf3-g3 Gb6-d8 31.Gd3-c2 Wa4-a8 32.Wh3-h5 Gd8-c7 33.Gc2-d3 Wa8-a4 34.Gd3-c2 Wa4-a6 35.Wg3-h3 b7-b5 36.Gc2-b1 He6-e8 37.Wh3-h4 Wa6-a4 38.Hb2-e2 Wa4xb4
Optycznie białe stoją znakomicie (choć w istocie jest to pozycja z obustronnymi szansami), ale co grać? Kotow postanowił forsować wydarzenia.
39.Wh5xh7+? Sf8xh7 40.He2-h5 He8-g8 41.Sf5-e7 Wg6xg2+ (Kotow ten ruch oczywiście widział, ale uznał, że jest to "przedśmiertny szach".) 42.Kf2-f3 Wg2-f2+! (Jedyne, ale wystarczające do wygranej.) 43.Kf3xf2 Wb4-b2+ 44.Hh5-e2 0-1.
D. Bronsztejn - W. Smysłow [E26]
Budapeszt 1950
1.d2-d4 Sg8-f6 2.c2-c4 e7-e6 3.Sb1-c3 Gf8-b4 4.a2-a3 (W zapomnianym dziś wariancie Sämischa Bronstein zanotował sporo pięknych kombinacyjnych sukcesów.) 4...Gb4xc3+ 5.b2xc3 c7-c5 6.e2-e3 Sb8-c6 7.Gf1-d3 e6-e5 8.Sg1-e2 d7-d6 9.e3-e4 Sf6-h5 10.0-0 g7-g5 11.Gd3-c2 Sh5-f4 12.Gc2-a4 Gc8-d7 13.Se2-g3 Hd8-f6 14.d4-d5 Sc6-e7 15.Ga4xd7+ Ke8xd7 16.Wa1-b1 Wh8-b8 17.Hd1-a4+ Kd7-d8 18.Ha4-c2 h7-h5 19.Sg3-f5 Sf4-g6 20.Sf5-e3 Hf6-h8 21.a3-a4 f7-f6 22.a4-a5 Hh8-e8 23.Hc2-d1 Sg6-f8 24.Hd1-f3 He8-g6 25.Se3-c2 Sf8-d7 26.Sc2-a3 a7-a6 27.Hf3-e3 Kd8-c7 28.Gc1-d2 b7-b6 29.a5xb6+ Sd7xb6 30.He3-d3 Sb6-d7 31.Wb1-a1 Wb8-b6 32.Sa3-c2 f6-f5 33.f2-f3 f5-f4 34.Wa1-a5 g5-g4
Pozycja nie wygląda korzystnie dla białych; ich goniec nie gra, a przeciwnik może zarówno awansować pionki na skrzydle królewskim, jak i forsować uproszczenia w nadziei na siłę pionka "a" w końcówce. Biorąc to pod uwagę Bronsztejn podjął ryzykowną decyzję...
35.Sc2-b4!? g4xf3 [35...Sd7-f6!?] 36.Hd3xf3 Hg6-g4 [Również teraz na uwagę zasługiwało 36...Sd7-f6.] 37.Hf3-f2 c5xb4 [Pokusa zadziałała.] 38.c3xb4 Wb6-b8 39.c4-c5 Se7-c8 [Komentatorzy polecali tu jako lepsze 39...Wb8-b5 oraz 39...Sd7-f6.] 40.Wf1-c1 Kc7-d8 [Ten ruch ostatecznie rujnuje pozycję i odwraca wynik.] 41.c5-c6! [Białe odbijają figurę zachowując atak. Nastąpiło jeszcze...] 41...Wb8-b5 42.h2-h3 Hg4-g6 43.c6xd7 Kd8xd7 44.Hf2-e2 Wb5xa5 45.b4xa5 Sc8-e7 46.Gd2-e1 Hg6-g5 47.Wc1-c3 Wa8-b8 48.He2xa6 Wb8-b1 49.Ha6-e2 Se7-g6 50.He2-f2 Kd7-e8 51.a5-a6 f4-f3 52.g2-g3 Wb1-a1 53.a6-a7 Ke8-d7 54.Kg1-h2 h5-h4 55.Wc3xf3 h4xg3+ 56.Wf3xg3 Hg5-f4 57.Hf2xf4 Sg6xf4 58.Wg3-g8 1-0.
Wiaczesław Ragozin podał następującą celną charakterystykę:
"Z uwagi na styl gry Smysłow musi być zaliczony do szachistów kombinacyjnych. Szczególnie groźny jest wtedy, gdy posiada inicjatywę. W wielkim mistrzostwem przeprowadza błyskawiczne ataki na króla. Podobnie jak Keres włada znakomitą techniką i rzadko popełnia omyłki. Wcześniej słabym punktem Smysłowa była obrona, gorzej grał czarnymi bierkami."
Eksperci wytykali jeszcze, że Smysłow ustępuje konkurentom w znajomości najnowszej teorii debiutów. Krytyka dotycząca arcymistrza, który bez wątpienia zaliczał się do pierwszej piątki na świecie, wydaje się przesadzona, ale dla Smysłowa stanowiła impuls do dalszej pracy. W 1951 roku wygrał turniej pamięci Czigorina w Leningradzie, w 1952 roku zadebiutował w drużynie olimpijskiej w Helsinkach i do złotego medalu za wynik drużynowy dołożył najlepszy wynik na 2. szachownicy.
Turniej pretendentów w Zurychu (sierpień - październik 1953) jest prawdopodobnie najlepiej rozreklamowanym turniejem wszechczasów, a to dzięki znakomitej książce Dawida Bronsztejna "Międzynarodowy turniej arcymistrzów". Wokół turnieju i opisującej go książki nagromadziło się wiele plotek, legend i niedomówień. Czy reprezentanci ZSRR, "politycznie zobowiązani" do zajęcia pierwszego miejsca, w czym mógł im przeszkodzić Samuel Reshevsky z USA, nie manipulowali aby swoimi wynikami? Czy książkę Bronsztejna napisał jej nominalny autor, czy raczej jego sekundant Borys Wajnsztejn?
Przedstawienie wszystkich "za i przeciw" wymagałoby napisania osobnego dużego artykułu. Pozostawiając to zadanie innym autorom, ograniczymy się do skrótowego przedstawienia przebiegu turnieju. Od początku Smysłow, grając solidnie i szybko oraz stosując bogaty wachlarz debiutów, szedł w czołówce turnieju. W 12. rundzie znalazł się na czele tabeli, zaciekle ścigany przez koalicję Keres - Bronsztejn - Reshevsky.
S. Gligorič - W. Smysłow [A30]
Zurych 1953
1.c2-c4 Sg8-f6 2.Sb1-c3 e7-e6 3.Sg1-f3 c7-c5 4.g2-g3 b7-b6 5.Gf1-g2 Gc8-b7 6.0-0 Gf8-e7 7.d2-d4 c5xd4 8.Hd1xd4 0-0 9.Wf1-d1 Sb8-c6 10.Hd4-f4 Hd8-b8 11.Hf4xb8 Wa8xb8 12.Gc1-f4 Wb8-c8 13.Gf4-d6 Ge7xd6 14.Wd1xd6 Sc6-e7 15.Sf3-e5? Gb7xg2 16.Kg1xg2 Se7-f5 17.Wd6-d2 d7-d6 18.e2-e4 Sf5xg3 19.h2xg3 d6xe5 20.b2-b3
Bronsztejn opisuje plan zrealizowany przez Smyslowa:
wymienić parę wież;
odciągnąć białą wieżę z linii "d" grożąc wytworzeniem wolnego pionka "h";
poderwać podporę pionka e4 czyli pionka f3 ruchem g5-g4;
związać białe figury obroną pionka e4;
skierować króla po słabe pionki przeciwnika.
Opis ten kończy Bronsztejn żartobliwym: "To prosty plan. Dla Smysłowa, oczywiście".
20...Wf8-d8 21.Wa1-d1 Wd8xd2 22.Wd1xd2 Kg8-f8 23.f2-f3 Kf8-e7 24.Kg2-f2 h7-h5 25.Kf2-e3 g7-g5 26.Wd2-h2 Wc8-d8 27.Wh2-h1 g5-g4 28.f3xg4 Sf6xg4+ 29.Ke3-e2 Sg4-f6 30.Ke2-e3 Wd8-d4 31.Wh1-f1 Sf6-g4+ 32.Ke3-e2 Ke7-f8 33.Wf1-f3 Kf8-g7 34.Wf3-d3 [Inaczej nastąpi Kg7-g6 i f7-f5.] 34...Kg7-f6 35.Wd3xd4 e5xd4 36.Sc3-b5 Kf6-e5 37.Sb5xa7 Ke5xe4 38.Sa7-c8 [Nie ratowało 38.Sa7-b5 d4-d3+ 39.Ke2-d2 Sg4-e5 40.Sb5-d6+ Ke4-f3 41.a2-a4 Kf3xg3 42.c4-c5 b6xc5 43.a4-a5 Se5-c6 itd.] 38...d4-d3+ [38...e6-e5?? 39.Sc8-d6#] 39.Ke2-d2 Ke4-d4 40.c4-c5 b6xc5 41.Sc8-d6 Sg4-e5 0-1.
Dopiero zwycięstwo w 24. rundzie, odniesione w defensywie przeciwko Paulowi Keresowi, stanowiło przełom. Na mecie Smysłow, który przegrał tylko jedną partię i wygrał 9 przy 18 remisach, miał 2 punkty przewagi nad pościgową trójką, za którą do mety dotarli przedstawiciele młodego pokolenia Petrosjan i Geller.
P. Keres - W. Smysłow [E14]
Zurych 1953
1.c2-c4 Sg8-f6 2.Sb1-c3 e7-e6 3.Sg1-f3 c7-c5 4.e2-e3 Gf8-e7 5.b2-b3 0-0 6.Gc1-b2 b7-b6 7.d2-d4 c5xd4 8.e3xd4 d7-d5 9.Gf1-d3 Sb8-c6 10.0-0 Gc8-b7 11.Wa1-c1 Wa8-c8 12.Wf1-e1 Sc6-b4 13.Gd3-f1 Sf6-e4 14.a2-a3 Se4xc3 15.Wc1xc3 Sb4-c6 16.Sf3-e5 Sc6xe5 17.We1xe5 Ge7-f6 18.We5-h5 g7-g6
19.Wc3-h3 [Keres stawia wszystko na jedną kartę.] 19...d5xc4! [Zwycięstwo zmysłu praktycznego nad chłodną kalkulacją. Smysłow po długim namyśle odrzuca ofiarę, chociaż po 19...g6xh5 20.Hd1xh5 Wf8-e8 21.a3-a4 Hd8-d6 22.c4-c5 Hd6-f4 23.Hh5xh7+ Kg8-f8 24.Gb2-a3 b6xc5 25.Ga3xc5+ Wc8xc5 (Bronsztejn podawał tylko 25...We8-e7 26.Wh3-g3 Kf8-e8 27.Gf1-b5+ uważając najwyraźniej pozycję za korzystną dla białych, ale ta ocena wymagałaby dodatkowego potwierdzenia) 26.d4xc5 Hf4-d4 rekompensata za figurę wydaje się wątpliwa.] 20.Wh5xh7 [Zdaniem Bronsztejna Keres miał tu jeszcze remis w wariancie 20.Hd1-g4 c4-c3 21.Gb2xc3 Wc8xc3 22.Wh3xc3 Hd8xd4 23.Hg4xd4 Gf6xd4 24.Wc3-c7 g6xh5 25.Wc7xb7.] 20...c4-c3! 21.Hd1-c1 Hd8xd4 [Po 21...c3xb2?? 22.Hc1-h6 białe matują.] 22.Hc1-h6 Wf8-d8 23.Gb2-c1 Gf6-g7 [Reszta wymaga już tylko elementarnej dokładności, do Rzymu prowadzi wiele dróg.] 24.Hh6-g5 Hd4-f6 25.Hg5-g4 c3-c2 26.Gf1-e2 Wd8-d4 27.f2-f4 Wd4-d1+ 28.Ge2xd1 Hf6-d4+ 0-1.
W ten sposób Smysłow uzyskał prawo do rozegrania meczu z Michaiłem Botwinnikiem. Ich pojedynek odbył się w Moskwie od marca do maja 1954 roku. Po sukcesie na starcie (4,5:1,5) Botwinnik nagle utracił swą moc i pretendent nieoczekiwanie wyszedł na prowadzenie po 11. partii.
M. Botwinnik - W. Smysłow [E68]
Moskwa 1954
10. partia meczu o mistrzostwo świata
1.d2-d4 Sg8-f6 2.c2-c4 g7-g6 3.g2-g3 Gf8-g7 4.Gf1-g2 0-0 5.Sb1-c3 d7-d6 6.Sg1-f3 Sb8-d7 7.0-0 e7-e5 8.e2-e4 c7-c6 9.Gc1-e3 Sf6-g4 10.Ge3-g5 Hd8-b6 11.h2-h3 e5xd4! [Wzmocnienie wariantu, wcześniej grywano 11...Sg4-f6.] 12.Sc3-a4 [Jedyny sposób, by obalić koncepcję przeciwnika.] 12...Hb6-a6 13.h3xg4 b7-b5 14.Sf3xd4 b5xa4 15.Sd4xc6 Ha6xc6 16.e4-e5 Hc6xc4 17.Gg2xa8 Sd7xe5 [Jeśli 17...Sd7-b6, to 18.e5xd6! Gc8xg4 19.Ga8-f3.] 18.Wa1-c1 [18.Hd1xd6 Gc8-e6 19.Ga8-g2 Hc4xg4 z lepszą grą dla czarnych.] 18...Hc4-b4 19.a2-a3 Hb4xb2 20.Hd1xa4 Gc8-b7!
21.Wc1-b1? [Próba wykazania, że 20...Gb7 było błędne, wiedzie do porażki. Więcej szans na ratunek dawało 21.Ga8xb7 Hb2xb7 22.Wc1-c3 Se5-f3+ (silnie wygląda też 22...h7-h6! 23.Gg5-f4 Se5-f3+ 24.Wc3xf3 Hb7xf3) 23.Wc3xf3 Hb7xf3 24.Gg5-e7 Wf8-c8 25.Ge7xd6.] 21...Se5-f3+ 22.Kg1-h1 Gb7xa8! [Słabsze byłoby 22...Hb2xb1 23.Wf1xb1 Gb7xa8 24.Gg5-e7.] 23.Wb1xb2 Sf3xg5+ 24.Kh1-h2 Sg5-f3+ 25.Kh2-h3 Gg7xb2 26.Ha4xa7 Ga8-e4[Zapobiega wymianie wież. Trzy lekkie figury, harmonijnie ze sobą współpracujące, stanowią aż nadto dostateczną rekompensatę za hetmana.]
27.a3-a4 [Jedyna szansa białych. Nie mogą one pasywnie czekać, gdyż wtedy czarne bez przeszkód zorganizują atak na króla.] 27...Kg8-g7 28.Wf1-d1 Gb2-e5 [Grozi h7-h5.] 29.Ha7-e7 Wf8-c8 30.a4-a5 [30.Wd1xd6? Wc8-c1! i czarne matują.] 30...Wc8-c2 31.Kh3-g2 Sf3-d4+ 32.Kg2-f1 Ge4-f3 33.Wd1-b1 Sd4-c6 i białe poddały się (0-1). Podstawowa groźba czarnych, na która nie ma lekarstwa, to Ge5-d4 (skrócone komentarze W. Smysłowa).
Wtedy Botwinnik wygrał 4 partie przy jednej przegranej i dwa zwycięstwa Smysłowa na finiszu pozwoliły mu uzyskać tylko, skądinąd bardzo zaszczytny, remis 12:12. Botwinnik pozostał na tronie mistrza świata na kolejne 3 lata, zaś Smysłow o kolejną szansę musiał się starać w turnieju pretendentów w Amsterdamie w 1956 roku. Dwukołowy turniej z udziałem 10 arcymistrzów był trudnym sprawdzianem. Po pierwszym kole prowadził Geller (6 pkt) przed Keresem i Bronsztejnem (po 5,5), Smysłow miał 5 punktów. W drugim kole grający wszystkie partie na wygraną Geller poniósł aż 4 porażki i odpadł z walki o pierwsze miejsce. Osłabł Bronsztejn, a o losie Keresa zdecydowała 17. runda - estoński arcymistrz w wygranej pozycji podstawił figurę Filipowi i musiał skapitulować. Smysłow świetnie finiszował i zakończył turniej z przewagą 1,5 punktu nad "wiecznie drugim" Keresem.
Drugi mecz z Botwinnikiem odbył się wiosną 1957 roku. Tym razem świetnie dysponowany pretendent objął prowadzenie po 8. partii i wygrał z dużym zapasem 12,5 do 9,5.
Sędzia meczu, szwedzki arcymistrz G. Stahlberg napisał:
"Gra Smysłowa swoją jasnością i logiką przypomina grę Capablanki. Nowy mistrz świata dysponuje, rzecz oczywista, bardziej nowoczesnym repertuarem debiutowym, ale gra z tak samo zdumiewającą dokładnością, zachowuje spokój i zimną krew w trudnych sytuacjach, a przy tym jest wielkim mistrzem gry końcowej. Podobnie jak Capablanca potrafi on prostymi środkami rozwiązywać pozornie skomplikowane problemy, powstające w procesie walki."
Nieoczekiwanie dla szachowego świata po roku Botwinnik wykorzystał prawo do rewanżu i odzyskał tytuł po zwycięstwie meczowym 12,5:10,5. Korzystny bilans wynikł po części z udanego początku; Botwinnik włączył do repertuaru obronę Caro - Kann i tym "debiutem dla strachliwych" odniósł 2 zwycięstwa w pierwszych 3 partiach.
Era Smysłowa - mistrza świata zakończyła się zatem już po roku. Dzięki wyjątkowemu talentowi, umiejętnemu dysponowaniu siłami oraz stałemu odnawianiu arsenału środków i metod walki moskiewski arcymistrz jeszcze przez następne ćwierć wieku utrzymał się w światowej elicie. Turniej pretendentów w Jugosławii w 1959 roku kończy na miejscu czwartym. W 1964 roku dzieli miejsca 1-4 w turnieju międzystrefowym w Amsterdamie, ale przegrywa ćwierćfinałowy mecz pretendentów z trudnym dla siebie rywalem - Jefimem Gellerem. W turnieju międzystrefowym z Palma de Mallorca (1970) zajmuje miejsce 7. i odpada z dalszych rozgrywek. Gra w turniejach międzystrefowych w latach 1973 (5 miejsce) i 1976 (5-7). Przekroczywszy 60 rok życia, znów gra w meczach pretendentów i po wyeliminowaniu Roberta Huebnera oraz Zoltana Ribli dochodzi do finału, gdzie jednak przegrywa z młodszym o prawie 40 lat Kasparowem.
Smysłow był jednym z najbardziej utytułowanych szachistów świata. Dziewięć razy był członkiem zwycięskiej drużyny olimpijskiej (po raz ostatni w 1972 roku, z łącznym bilansem +69, -2, =42, przy czym czterokrotnie wygrywał rywalizację na swojej szachownicy. 18 razy grał w mistrzostwach ZSRR i dwukrotnie dzielił miejsca 1-2, a raz zdobył brązowy medal. Wielokrotny mistrz Europy w drużynie, wygrał wiele turniejów międzynarodowych, w innych zajmował nagrodzone miejsca. Grał do 81 roku życia i w pojedynczych partiach był groźny dla zawodników, którzy mogli być jego wnukami.
W. Smysłow (2500) - F. Jenni (2430) [C77]
Zurych 1998
1.e2-e4 e7-e5 2.Sg1-f3 Sb8-c6 3.Gf1-b5 a7-a6 4.Gb5-a4 Sg8-f6 5.d2-d3 d7-d6 6.c2-c3 g7-g6 7.0-0 Gf8-g7 8.Wf1-e1 0-0 9.Gc1-g5 h7-h6 10.Gg5-h4 b7-b5 11.Ga4-c2 Wf8-e8 12.Sb1-d2 Gc8-b7 13.a2-a3 Hd8-d7 14.Sd2-f1 d6-d5 15.Hd1-d2 d5xe4 16.d3xe4 Hd7-d6 17.Gh4xf6 Hd6xf6 18.Sf1-e3 Wa8-d8 19.Hd2-e2 Hf6-e6
[Pozycja wygląda na zupełnie wyrównaną. Zobaczmy, jak prostymi z pozoru manewrami Smysłow wzmacnia nacisk, aż stopniowo pozycja jego młodszego o pół wieku rywala rozpada się.] 20.b2-b4 [Przygotowuje przekątną a2-g8 dla "hiszpańskiego" gońca.] 20...Sc6-a7 21.Sf3-d2 Sa7-c8 22.Sd2-b3 Gg7-f8 23.Sb3-a5 Gb7-a8 24.Gc2-b3 He6-b6 [24...He6-d7 25.Wa1-d1 Sc8-d6 26.c3-c4!] 25.He2-f3 Wd8-d7 26.Wa1-d1 We8-d8? [Lepsze 26...Wd7-e7.] 27.Se3-g4 [Czarne już nie mogą odeprzeć licznych gróźb. Znów skoczki w rękach Smysłowa okazały się skuteczniejsze od gońców przeciwnika.] 27...Kg8-h8 28.Wd1xd7 Wd8xd7 29.Sg4xe5 Wd7-e7 30.Se5xf7+ Kh8-g7 31.Hf3-h3 1-0.
Pytany o źródło swoich sukcesów Smysłow powiedział:
"By zrozumieć moją szachową, ale również życiową filozofię, należy pojąć, że w szachach był dla mnie zawsze istotny zespół idei, moment dotarcia do prawdy, poszukiwanie harmonii. (...) Zrozumiałem, że gram lepiej i silniej, jeśli myślę o rywalu nie jako o wrogu, lecz jako o partnerze, z którym razem tworzymy dzieło sztuki szachowej."
Siódmy mistrz świata zakończył swoją misję. Był szanowany przez zwolenników szachów na całym świecie. Wychowany w trudnych warunkach "państwa budującego komunizm" z jego wszechwładnym serwilizmem, donosicielstwem i nieformalnymi układami, zachował honor i wizerunek uczciwego człowieka, jak wielu jego rywali w długoletniej walce o światowy prymat. Partner życiowy jednej kobiety przez ponad 60 lat, utalentowany śpiewak o głosie operowego artysty, szachista - filozof, nie bojący się wyznać, iż wierzy, że istota ludzka nie kończy swego bytu wraz ze śmiercią. Nieśmiertelność szachową Wasilij Smysłow uzyskał już dziś - to rzecz pewna.
© Tomasz Lissowski
PS.
Harmonia - mitologiczna córka Aresa i Afrodyty, personifikacja ładu i symetrii, również porządku, zgody i łączności, patronka prawdziwej miłości.