Felietony Szachowej Vistuli

Stawką 24. Mistrzostw Związku Radzieckiego, które odbyły się w stolicy Łotwy, były nie tylko medale (i wynikające stąd możliwości zagranicznych wyjazdów...), ale również, a może przede wszystkim, przepustki do turnieju międzystrefowego, otwierające drogę do walki o mistrzostwo świata.
     Przez znaczną część dystansu Spasski znajdował się na czele turnieju, ale w przedostatniej rundzie przegrał z Kotowem, co mocno skomplikowało jego sytuację. Podczas rundy kończącej zawody sala pękała w szwach, bowiem ulubieniec miejscowych kibiców czyli Michaił Tal miał wszelkie szanse na pierwsze miejsce. Właśnie z Talem przyszło grać Spaskiemu w tej partii "o wszystko". Po debiucie Spasski odrzucił propozycję remisu, wkrótce po tym Tal popełnił niedokładność i jego pozycja z ruchu na ruch stawała się coraz trudniejsza.
      

Spasski,B - Tal,M [E26]
Ryga 1958 (Mistrz. ZSRR)

46.Hf4+ Hf5 47.Hh6 Ke7 (Tu partia została odłożona. W swoich wspomnieniach trener Tala Koblenz pisał: "Dogrywka odbyła się w godzinach porannych. Ponad tysiąc miłośników szachów zebrało się na widowni. Inni zgromadzili się przy telewizorach, niecierpliwie oczekując na wynik tej porywającej partii".)
48.Hf8+ Kf6 49.Hg7+ Ke7 50.Wa8! Hd7
(Groziło 51.Wa7+)
51.Hf8+ Kf6 52.Wa6+ We6 53.Hh8+ Ke7 54.Wa8 We1 55.Kg3 h5
(Szykuje schronienie dla króla na f5.)
56.Kf2 We6 57.Wc8! Wd6 58.Hf8+
(Jak wykazał w obszernej analizie Czechower, białe wygrywały po 58.g4 i jeśli 58...hxg4, to 59.Hf8+ Kf6 60.fxg4 We6 61.Wc3 z wieloma groźbami.)
58...Kf6 59.We8 We6 60.Hh8+ Kf5 61.Hh6 Kf6 62.Hh8+ Kf5
(Należało pogodzić się z remisem, ale Spasski uległ iluzji, że wciąż włada inicjatywą.)
63.Wd8 Hc6! 64.Wc8?
(Prawidłowe było 64.Kg3. Teraz Tal przechodzi do kontrataku.)
64...Ha6 65.Kg3 Hd6+ 66.Kh3 We1 67.g3
(Nie wolno 67.g4+ hxg4+ 68.fxg4+ Kf4 69.Hh6+ Ke4! 70.We8+ Kf3.)
67...Wg1!

(Spasski zaproponował tu remis, odrzucony przez przeciwnika.)
68.f4 We1! 69.Wc2
(Po 69.We8 Wxe8 70.Hxe8 He6 czarne mają wyraźną przewagę, natomiast ruch w tekście szybko przegrywa.)
69...He6 70.Wf2 Wh1+ 71.Kg2 He4+ 72.Wf3 Kg4 73.Hc8+ f5
(74.Hc3 Wf1!) 0-1 (wykorzystano analizy M. Tala i A. Koblenza).

     W ten sposób Spasski na 3 lata wypadł z rozgrywek o koronę mistrza świata. W kolejnych sezonach sukcesy przeplatały się z porażkami. Borysowi wyraźnie brakowało twardości i wiary we własne siły - porażka na starcie turnieju często odbierała mu chęć do dalszej walki. Wciąż miał opinię bardzo młodego i bardzo obiecującego gracza, ale rywale przestali się go bać i nauczyli wykorzystywać jego słabości.
     Bardzo charakterystyczny pod tym względem był przebieg 28. Mistrzostw ZSRR, gdzie znowu miało się rozstrzygnąć, kto zagra w turnieju międzystrefowym. Na liście uczestników znajdowało się wiele wybitnych nazwisk: Bronstein, Smysłow, Geller, Korcznoj, Petrosjan, Spasski, Awerbach, Tajmanow, Bolesławski, Poługajewski, zaś miejsc gwarantujących awans - tylko cztery...
     Po trzech remisach Spasski wygrał kolejno 4 partie, co naturalnie dało mu prowadzenie w turnieju. Nieszczęście zdarzyło się w 10. rundzie; po uzyskaniu całkowicie wygranej pozycji z Poługajewskim lider dopuścił się "potwornego, niewytłumaczalnego błędu" (określenie Stanisława Gawlikowskiego) i w końcówce musiał podpisać kapitulację.
     Zapas punktowy uzyskany na starcie sprawiał jednak, że na dwie rundy przed końcem Spasski miał niemal gwarantowany awans; należało zdobyć jeden punkt, a w najgorszym wypadku "połówkę", co jednak oznaczało grę w barażach. Niestety siły psychiczne Borysa były na wyczerpaniu, przegrał bez walki dwie partie i znowu znalazł się za burtą rozgrywek o mistrzostwo świata. Mistrzem ZSRR został Petrosjan, który 2 lata później odebrał koronę Michaiłowi Botwinnikowi.

Sztejn,L - Spasski,B [C64]
Moskwa 1961 (Mistrz. ZSRR)
ostatnia runda

40.Ke2 g5 41.f4 (41...gxf4 42.Kf3.) 41...g4
Zapisany ruch. Czarne poddały partię bez dogrywania. Mogło jeszcze nastąpić 42.hxg4 hxg4 43.a5 Kb5 44.Ke3 Gh4 (albo 44...Gxa5 45.Gxa5 Kxa5 46.Ke4 Kb5 47.Kf5 Kc6 (47...Kc4 48.Kxg4!) 48.Kxg4 Kd7 49.Kg5 Ke7 50.f5 +-.) 45.Ge1 f5 46.Kd4 Gf6+ 47.Kd5 itd. ("W rzeczywistości Spasski przegrał ta partię, zanim jeszcze zasiadł do szachownicy" - N. Borysow.)

     Ci, którzy po moskiewskiej klęsce pospiesznie zaliczyli Spasskiego do "niespełnionych talentów" i "zmarnowanych nadziei", omylili się srodze. Pod wodzą nowego trenera (Igor Bondarewski) Borys stał się wielkim wojownikiem szachownicy, nie tracąc nic z dotychczasowych atutów. W 1961 roku w Baku wygrał po raz pierwszy czempionat ZSRR (14,5 z 20!!), a następnie udanie zadebiutował w reprezentacji ZSRR na olimpiadzie w Warnie (najlepszy wynik na 3. szachownicy) i podzielił z Poługajewskim 2-3 miejsce na memoriale Capablanki. W 1964 roku, nimo nienadzwyczajnego startu, wygrał w Moskwie turniej strefowy i po 9-letniej przerwie awansował z turnieju międzystrefowego do rozgrywek pretendentów.

Spasski,B - Matanovic,A [D03]
Hawana 1962

1.d4 Sf6 2.Sf3 e6 3.Gg5 c5 4.e3 d5 5.Sbd2 Sc6 6.c3
(Ustawienie to, spotykane już w latach 30. ub. wieku w praktyce meksykańskiego arcymistrza Torre, znane jest pod nazwą "debiut Petrosjana". O trójkącie białych pionków c3-d4-e3 mówi się żartobliwie, że tworzą "domek". Do zwolenników tego otwarcia należy m. in. znany wszystkim miłośnikom szachów w Polsce Zbigniew Czajka.)
6...Ge7 7.Gd3 h6 8.Gh4 cxd4? 9.exd4 Sh5? 10.Gxe7 Hxe7 11.0-0 Sf4 12.Gc2 Hf6 13.We1 0-0 14.g3 Sg6 15.He2 b6 16.h4 We8 17.Se5! Scxe5 18.dxe5 He7 19.Sf3 a5 20.Sd4 Gd7
(Powstała typowa dla obrony francuskiej pozycja z całym wachlarzem rozmaitych przewag po stronie białych.)
21.Gd3 Wab8 22.a4 Sf8 23.f4

23...Wec8 24.Kh2 He8 25.g4! Sg6 26.Hf2 He7 27.h5 Sf8 28.Wg1 f6 29.Wae1 Gxa4 30.Hg3 Ge8 31.exf6 Hxf6 32.We5 Hf7 33.g5 Hxh5+ 34.Kg2 hxg5 35.fxg5 Hf7 36.Wf1 He7 37.g6 (Pełny paraliż pozycji czarnych - obrazek znany z partii Nimzowitscha i Petrosjana.) 37...Wc4 38.Wh5 Wxd4 (Czarne - zapewne w ogromnym niedoczasie - nie widzą niebezpieczeństwa.) 39.Wxf8+! (Jeśli 39...H:f8, to 40.Wh8+ K:h8 41.Hh3+ z matem.) 1-0.

Spasski,B - Evans,L [E80]
Warna 1962 (olimpiada)

1.d4 Sf6 2.c4 g6 3.Sc3 Gg7 4.e4 d6 5.f3 c6 6.Ge3 a6 7.Hd2 b5 8.0-0-0 bxc4?! 9.Gxc4 0-0 10.h4 d5 (Zgodnie z zasadą: na atak na skrzydle odpowiadaj kontrakcja w centrum.) 11.Gb3 dxe4 12.h5 exf3 13.hxg6 hxg6 14.Gh6 fxg2 15.Wh4!

15...Sg4 (Broniąc punktu h6.) 16.Gxg7 Kxg7 17.Hxg2 Sh6 (Po 17...f5 18.Sf3 Wh8 19.Wdh1 Wxh4 20.Wxh4 Sd7 21.Wh7+! Kxh7 22.Sg5+ ginie czarny hetman.) 18.Sf3 Sf5 19.Wh2 Hd6 (19...Se3 20.Hg5 Sxd1 21.Hh6+ Kf6 22.Se4+ Kf5 23.Hg5+ Kxe4 24.He5+ Kxf3 [24...Kd3 25.Wd2#] 25.Gxd1#; 19...Wh8 20.Gxf7! Wxh2 [20...Kxf7 21.Se5+ Ke6 22.Hxg6#] 21.Hxg6+ Kh8 22.Sxh2 Hf8 23.Wh1 Sh6 24.Sf3 Hg7 25.Wxh6++-) 20.Se5 Sd7 21.Se4 Hc7 22.Wdh1 Wg8 (22...Sf6 23.Gxf7 Wxf7 24.Hxg6+) 23.Wh7+ Kf8 24.Wxf7+ Ke8 25.Hxg6! Sxe5 (25...Wxg6 26.Wh8+ Sf8 27.Whxf8#) 26.Wf8+ 1-0 (wykorzystano analizy Spasskiego). Genialna partia.

Geller,E - Spasski,B [C72]
Moskwa 1964 (t. strefowy)

1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 d6 5.0-0 Gg4 6.h3 Gh5 7.c3 Sf6 8.d4 b5 9.Gb3 Ge7 10.Ge3 0-0 11.Sbd2 d5 12.g4 Gg6 13.dxe5 Sxe4 14.Sb1 Hc8 15.Sd4 (Przełomowy moment partii. Geller nie odważył się zbić pionka d5; raczej jednak gońcem, bo po 15.Hxd5?! Sa5 16.Hd1 h5! stałby gorzej, i nie doszedł już do głosu.)
15...Sxe5 16.f4 c5 17.fxe5 cxd4 18.cxd4 Hd7 19.Sd2 f6 20.Wc1 Kh8 21.Gf4 fxe5 22.Gxe5 (Geller nie zauważył ofiary hetmana albo jej nie docenił. Znacznie więcej szans dawało 22.dxe5 Wxf4 23.Wxf4 Ha7+ 24.Kg2 He3 25.Wf3 (wchodzi w grę 25.Wxe4 Gxe4+ 26.Sxe4 Hxe4+ 27.Hf3 Hxe5 28.Wc2) 25...Hxd2+ 26.Hxd2 Sxd2 27.Gxd5 z obustronnymi możliwościami.)
22...Gg5

23.Wc7 Hxc7! 24.Gxc7 Ge3+ 25.Kg2 Sxd2 26.Wxf8+ Wxf8 27.Gxd5 Wf2+ 28.Kg3 Sf1+ 29.Kh4 h6 30.Gd8 Wf8 0-1.

Tal,M - Spasski,B [C94]
Tbilisi 1965
(finał turnieju pretendentów)

1.e4 e5 2.Sf3 Sc6 3.Gb5 a6 4.Ga4 Sf6 5.0-0 Ge7 6.We1 b5 7.Gb3 0-0 8.h3 (Tal podczas meczu utracił wiarę, że po 8.c3 d5 zdoła uzyskać przewagę ze Spasskim.)
8...Gb7 9.d3 d6 10.c3 Sb8 11.Sbd2 Sbd7 12.Sf1 Sc5 13.Gc2 We8 14.Sg3 Gf8 15.b4 (Odrzuca skoczka z centrum, ale i pozwala rozpocząć kontrakcję przeciwko białym pionom.)
15...Scd7 16.Gb3 a5 17.a3 axb4 18.cxb4 h6 19.Sf5 d5 20.S3h4!? c5! (20...dxe4 otwierało przekątną gońcowi b3.)
21.We3 c4 22.Wg3 Kh7! (Spasski unika komplikacji typu 22...cxb3 23.Sxh6+ Kh7 24.Sxf7.)
23.Gc2 d4 (Goniec c2 nie zdoła już włączyć się do akcji na skrzydle królewskim.)
24.Hf3 (Niektórzy komentatorzy "na gorąco" polecali tu 24.Sxh6 gxh6 25.Sf5 "z szansami na atak", np. 25...Hc7 26.Sxh6 Gxh6 27.Gxh6 Kxh6 28.Hd2+ Kh7 29.Hg5 i białe matują; niestety grę czarnych można wzmocnić, np. 25...Wa6 26.Sxh6 Gxh6 27.Gxh6 Kxh6 28.Hd2+ Kh7 29.Hg5 Sg4! 30.Hxg4 Wg6 i czarne powinny odeprzeć atak.)
24...Wa6!

25.Sxh6 (25.dxc4 bxc4 26.Sxd4 exd4 27.e5+ d3 28.Hxb7 Wb6-+)
25...gxh6 26.Sf5 Ha8 27.Sxh6 Gxh6 28.Hf5+ Kh8 29.Gxh6 Wg8 30.Gg5 He8 31.f4 Sh7 32.Gh4 Wxg3 33.Gxg3 Wf6 34.Hg4 Wg6 35.Hh4 exf4 36.Hxf4 f6 37.Gf2 (Przedłużało walkę 37.Kh2 Se5 38.Wd1.)
37...cxd3 38.Gxd3 Se5 39.Gf1 Sg5 40.Kh1 Sxe4 41.Wc1 0-1. Zwycięstwo 7:4 pozwoliło Spasskiemu stoczyć w 1966 roku mecz z Petrosjanem.

Spasski,B - Ghitescu,T [A56]
Beverwijk 1967

1.d4 Sf6 2.c4 c5 3.d5 e5 4.Sc3 d6 5.e4 Ge7 6.Sf3 0-0 7.Gd3 Sbd7 8.He2 Se8 9.g4 g6 10.Gh6 Sg7 11.0-0-0 Sf6 12.h3 a6 13.Wdg1 Gd7 14.Sd2 Kh8 15.h4 Sg8 16.Ge3 h5 17.g5 Ge8 18.f4 f5 19.gxf6 Sxf6 20.fxe5 dxe5 21.Sf3 Sg4

22.Wxg4! hxg4 23.Sxe5 Sh5 24.Sxg4 Sg3 25.Hg2 Sxh1 26.e5 Wf7 (Jak pokaże dalszy przebieg wypadków, to nie wystarcza. Być może lepsze byłoby 26...Gd7 lub 26...b5.)
27.Hxh1 Wh7 28.e6 Gg5 (28...Wxh4 29.Hf3.)
29.He4 Gxe3+ 30.Hxe3 He7 31.Se4 Wxh4 32.Sef6 Hc7 33.Ge4 Ha5? (Bardziej uporczywe 33...Wd8 34.Sxe8 Wxe8 35.Hg5 He7 36.Sf6 Wh3 37.Gg2 Wf8 38.Gxh3 Wxf6 39.He5 Hg7 40.He3+-.)
34.Hg3 g5 35.Sxe8 Wxe8 36.He5+ 1-0.

     Pierwszy pojedynek z "Żelaznym Tigranem" zakończył się porażką Borysa wstosunku 11,5:12,5. Jednakże występy obu tych świetnych zawodników w turniejach międzynarodowych wyraźnie pokazywały, że to właśnie Spasski jest najsilniejszym szachistą globu w drugiej połowie lat 60. XX wieku. Potwierdził to ich nowy mecz w 1969 roku, zakończony zdecydowanym zwycięstwem szachisty z Leningradu, byłego "cudownego dziecka". Po przebyciu długiej i krętej drogi, 26 lat od momentu zjawienia się w sali sekcji szachowej Domu Pionierów Borys Spasski został mistrzem świata.