To był ważny rok w dziejach szachów. Po wielomiesięcznych pertraktacjach mistrz świata Emanuel Lasker zaaprobował propozycję Hawańskiego Klubu Szachowego i 7 marca przybył na pokładzie parowca "Hollandia" na Kubę, by stoczyć mecz w obronie tytułu z 33-letnim Jose Raulem Capablanką. Zwycięzcą miał być ogłoszony ten z grających, który pierwszy wygra osiem partii; gdyby jednak po rozegraniu 24 partii nikomu się ta sztuka nie udała, wówczas zadecydowałaby większa ilość posiadanych punktów. Jedna sesja gry trwała 4 godziny, grano tempem 15 posunięć na godzinę, od 9. wieczorem do 1. w nocy. Lasker miał zagwarantowaną, niezależnie od wyniku meczu, nagrodę w wysokości 10 tysięcy dolarów, do tego dochodziła premia od kubańskiego towarzystwa turystycznego, które powiększyło fundusz nagród o ok. 5000 dolarów dzielone w stosunku 3:2 pomiędzy zwycięzcę i pokonanego.
Mecz rozpoczął się 15 marca. Po czterech remisach piątą partię wygrał Capablanka, wykorzystując poważny błąd (podstawienie skoczka) Laskera w 45 posunięciu. Nastąpiła nowa seria remisów, a 10 partię znów wygrał pretendent.
Emanuel Lasker - Jose Raul Capablanca [D61]
Hawana (m. 10), 08.04.1921
1.d4 d5 2.c4 e6 3.Sc3 Sf6 4.Gg5 Ge7 5.e3 0-0 6.Sf3 Sbd7 7.Hc2 c5 8.Wd1 Ha5 9.Gd3 h6 10.Gh4 cxd4 11.exd4 dxc4 12.Gxc4 Sb6 13.Gb3 Gd7 14.0-0 Wac8 15.Se5 Gb5
16.Wfe1 Sbd5 17.Gxd5?
17...Sxd5 18.Gxe7 Sxe7 19.Hb3 Gc6 20.Sxc6 bxc6 21.We5 Hb6 22.Hc2 Wfd8
23.Se2
23...Wd5 24.Wxd5 cxd5 25.Hd2 Sf5 26.b3 h5
27.h3?
27...h4 28.Hd3 Wc6 29.Kf1 g6 30.Hb1 Hb4 31.Kg1 a5 32.Hb2 a4 33.Hd2 Hxd2 34.Wxd2 axb3 35.axb3 Wb6 36.Wd3 Wa6 37.g4 hxg3 38.fxg3 Wa2 39.Sc3 Wc2 40.Sd1 Se7 41.Sc3 Wc1+ 42.Kf2 Sc6 43.Sd1
44.Ke2?
44...Wxb3! 45.Ke3 Wb4! 46.Sc3 Se7 47.Se2 Sf5+ 48.Kf2 g5 49.g4 Sd6 50.Sg1 Se4+ 51.Kf1
51...Wb1+ 52.Kg2 Wb2+ 53.Kf1 Wf2+ 54.Ke1 Wa2 55.Kf1 Kg7 56.We3 Kg6 57.Wd3 f6 58.We3 Kf7 59.Wd3 Ke7 60.We3 Kd6 61.Wd3 Wf2+ 62.Ke1 Wg2 63.Kf1 Wa2 64.We3 e5 65.Wd3 exd4 66.Wxd4 Kc5 67.Wd1 d4 68.Wc1+ Kd5 0-1.
Capablanca, ale nie tylko on, uważał partię za najlepszą w meczu.
Zakończenie meczu było nieoczekiwane, gdyż Lasker, po przegraniu 11 i 14 partii, 21 kwietnia wystosował list do pełniącego obowiązki sędziego meczu Alberto Ponce, w którym ogłosił swoją kapitulację. W ten sposób zakończyło się trwające niemal 27 lat "panowanie" Laskera urodzonego w Barlinku niedaleko Gorzowa Wielkopolskiego (należącego wówczas do Królestwa Prus). Trzecim mistrzem świata został urodzony na Kubie Capablanca, co do którego do dziś trwają spory, czy był "największym geniuszem w historii szachów, czy też ‘tylko’ dysponował największym talentem" (St. Gawlikowski).
Tymczasem w końcu maja, opuszczając na zawsze Rosję, do Niemiec przybył Aleksander Alechin. Jego pierwszą bazą stał się Berlin, gdzie po rewolucji bolszewickiej rezydowało wielu rosyjskich emigrantów i gdzie kwitło życie szachowe. Remisowy mecz (3:3) z Richardem Teichmanem oznaczał powrót Alechina do wyczynowych szachów praktycznie po 7 latach przerwy. Następnie Alechin wygrał 2:0 mecz z Sämischem, zremisował (tajny) treningowy mecz z Bogolubowem (+1, -1, =2), później wygrał z dużą przewagą dwukołowy turniej pięciu mistrzów w Tribergu. Nie zaniedbywał przy tym pracy analitycznej, komentując swe partie dla prasy codziennej i ogłaszając drukiem niewielką książkę "Życie szachowe w Rosji Sowieckiej".
We wrześniu Alechin wygrał turniej w Budapeszcie, wyprzedziwszy Grűnfelda, Kostiča i Tartakowera; szóstą nagrodę zdobył holenderski student Max Euwe. Na tym turnieju przepustkę do "wielkich szachów" otrzymał debiut wcześniej uważany za "niepoprawny" lub w najlepszym wypadku "nieregularny": 1. e2-e4 Sg8-f6! Grając w ten "hipermodernistyczny" sposób, Alechin uzyskał 1,5 punktu z 2 partii. Duże wrażenie na komentatorach zrobiła inna partia wracającego do wielkiej formy Rosjanina.
A. Alechin - K. Sterk [D45]
Budapeszt 1921
1.d4 d5 2.Sf3 e6 3.c4 Sf6 4.Sc3 Sbd7 5.e3 Gd6 6.Sb5 Ge7 7.Hc2 c6 8.Sc3 0-0 9.Gd3 dxc4 10.Gxc4 c5 11.dxc5 Gxc5 12.0-0 b6 13.e4 Gb7 14.Gg5 Hc8 15.He2 Gb4 16.Gd3 Gxc3 17.Wfc1! Sxe4
18.Gxe4 Gxe4 19.Hxe4 Sc5 20.He2 Ga5 21.Wab1 Ha6 22.Wc4!
22...Sa4
23.Gf6!
23...Wfc8
24.He5+- Wc5 25.Hg3
25...g6 26.Wxa4 Hd3 27.Wf1 Wac8 28.Wd4 Hf5 29.Hf4 Hc2 30.Hh6 1-0.
Partia otrzymała nagrodę "za piękność".
Wygrywając bezapelacyjnie turniej w Hadze (październik - listopad) przed Tartakowerem, Rubinsteinem i Kostičem Alechin dał wszystkim czytelny sygnał, że należy do wąskiej grupy najsilniejszych szachistów na świecie.
Boom szachowy miał miejsce w USA. Jego sprawcą był filigranowy chłopiec, jeszcze dziecko, 8-letni (jeśli wierzyć obowiązującym do dziś źródłom) fenomen z Polski Samuel Rzeszewski (Rzeschewski, Reshevsky). Począwszy od listopada 1920 przez prawie 2 lata symultany genialnego szachowego dziecka ściągały do sal klubowych w wielu miastach amerykańskich setki widzów, nie mogących pojąć, w jaki sposób chłopiec w marynarskim mundurku może ogrywać 15 albo 20 doświadczonych graczy, namyślając się najwyżej przez 5 do 10 sekund nad jednym posunięciem. Reportaże z tych popisów drukowały nie tylko gazety w miastach znajdujących się na trasie tournee urodzonego w pod-łódzkim Ozorkowie Rzeszewskiego, ale również pisma szachowe. W Holywood Sammy dał się sfotografować przy szachownicy w towarzystkie gwiazd kina Charliego Chaplina i Douglasa Fairbanksa. Oto przykład energicznej, choć może nie zawsze poprawnej gry "polskiego czarodzieja szachownicy".
S. Reshevsky - Stephens,L [C41]
Nowy Jork, 29.03.1921
symultana
1.e4 e5 2.d4 exd4 3.Sf3 d6 4.Gc4 Sf6 5.Sg5 d5 6.exd5 Gb4+ 7.c3 dxc3 8.bxc3 He7+ 9.Ge2
9...Gc5 10.0-0 0-0 11.Gf4 Gd6 12.Gxd6 Hxd6 13.Gd3 He5 14.Hd2 h6 15.Sf3 Hxd5 16.c4 Hc5 17.We1 Ge6 18.Sc3 Gxc4 19.We5 Hc6 20.Gxc4 Hxc4 21.Wc1 Sbd7 22.Sd5 Ha4 23.Se7+ Kh7 24.Wa5 He4 25.We1 Hg4 26.h3 Hc4 27.Wc1 He4 28.We1 Hc4 29.Wc1 He6
30.Sg5+?! hxg5 31.Hxg5 Hxe7
32.Hh4+ Kg8 33.Wh5 Sxh5 34.Hxe7 Shf6 35.Wxc7 Sd5 36.Hxd7 Sxc7 37.Hxc7 b6
38.g4 Wfc8 39.Hb7 Wcb8 40.Ha6 Wd8 41.h4 Wd7 42.Kg2 g6
43.h5 Wad8 44.h6 g5 45.Hb5 f6 46.Hf5 Wd6 47.Hg6+ Kf8 48.Hg7+ Ke8 49.h7 1-0.
W połowie lat 1930-tych Samuel Reshevsky awansował do czołówki światowej. Jeszcze przez dwie dekady był klasyfikowany w pierwszej dziesiątce na świecie, był "numerem jeden" na Zachodzie (przed Najdorfem), ale do tytułu mistrza świata sporo mu zabrakło.
W szachach polskich działo się niewiele - skutek powojennej biedy i kryzysu gospodarczego. W bazach znajdujemy zaledwie jedną partię wartą wzmianki: w Warszawie młody talent, gimnazjalista Paulin Frydman rozbił gracza ukrytego pod inicjałami S. C. (profesor T. Wolsza przepuszcza, że mógł to być Stanisław Kohn). Zapis pojedynku wydrukował w "Tygodniku Ilustrowanym" Dawid Przepiórka, który wobec emigracji A. Rubinsteina do Niemiec (później - do Belgii) awansował do rangi najsilniejszego szachisty zamieszkałego w Polsce.
Tomasz Lissowski